؛نفت و نقاشان نوگرا؛؛پژوهشی در تاثیرگذاری صنعت نفت برهنر مدرن، همراه با چکیده به زبان انگلیسی برای مطالعه غیر فارسی زبانان.تنظیم از “دکتر فرشید خدادادیان”

؛؛نفت و نقاشان نوگرا؛؛
پژوهشی در تاثیرگذاری صنعت نفت برهنر مدرن، همراه با چکیده به زبان انگلیسی برای مطالعه غیر فارسی زبانان

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

“نفت”تنها یک صنعت مکانیکی و بی روح و خشن عملیاتی نبود!حوزه های مختلف زیست بشری از دوران باستان تا روزگار مدرن از آن متاثر بوده اند و با اکتشاف صنعتی آن در ایران نیز، جلوه های مختلف زیست ایران و ایرانی، آگاه و ناخودآگاه و خواسته و ناخواسته متاثر از آن و به تعبیری؛ “نفتی”شد.
اگر اقتصاد و تغییر شیوه ی تولید، نخستین جلوه و رخ نمون تاثیرگذاری این صنعت بود، به تدریج و البته با تسریع، حوزه های دیگر نیز از آن متاثر گردید.از سیاست در دو بخش حکمرانی و حکومت گری داخلی و روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی گرفته تا حوزه های اجتماعی، فرهنگی، بهداشت و درمان، ورزش و فرهنگ و هنر، “نفت” و مدرنیزاسیون و “تکنوکراسی نفتی” تاثیرات خود را به نمایش گذاشت.این تاثیر گذاری در سراسر تاریخ یکصد و چند ده ساله ی نفتی شدن ایران از چاه”نمره یک” مسجد سلیمان تا به امروز ادامه دارد.از محلی که “محمد صمدی راد”، پژوهشگر تاریخ هنر و مولف کتاب”نفت و نقاشان نوگرا” مجهولات دوران کودکی و نوجوانی خود را از آن محل را در تالیفش جستجو می کند:
؛؛همه ی سال های کودکی و نوجوانی من در کنار دکلی که”رینولدز”علم کرده بود، سپری شد.همان چاه شماره یک که چهره ی جهان را دگرگون کرد.ما بچه های محله ی نمره یک در سراشیبی دره ی مجاور این دکل پیر، پاپتی(=پا برهنه) روی لوله های قطور نفت می دویدیم، بازی می کردیم و از داستانش هیچ نمی دانستیم؛؛(ص۱۲کتاب)
محمد صمدی راد، متولد۱۳۵۳، کارشناس ارشد پژوهش هنر از دانشگاه چمراه اهواز-دانشکده هنر شوشتر است و این موضوع را نخست در قالب پایان نامه دوره ی کارشناسی ارشد خود با راهنمایی دکتر احد روان جو، استادش در همان دانشکده، مورد پژوهش و بررسی قرار داد و چنانچه خود در پیش گفتار کتاب آورده است: ؛؛در مرحله تبدیل آن به کتاب مطالب و تصاویر تکمیلی دیگیری به آن افزوده گردید؛؛(ص۱۵)
کتاب؛”نفت و نقاشان نوگرا” در سال۱۴۰۰توسط انتشارات ترجستان(تهران)در قطع وزیری و در ۲۵۴صفحه به بازار نشر ارائه گردیده و البته از جستجوی عنوان پژوهش در پایگاه الکترونیک سیویلیکاCIVILICA مشخص می شود که در سال۱۳۹۷ مولف و استاد راهنمایش (دکتر روان جو) بصورت مشترک مقاله ای با عنوان؛ “بررسی تاثیر پیدایش نفت بر نقاشان نوگرای ایرانی(حدفاصل سالهای۱۳۱۹تا۱۳۵۹)” در شماره یکم از دوره ی سوم مجله ی”مبانی نطری هنرهای تجسمی” ارائه نموده اند که آن مقاله هم در نوع خود جالب و خواندنی است.
صمدی راد، در مقدمه به پیشینه ی تحقیق و کتابشناسی موضوع پرداخته و محتوای اصلی کتاب در سه فصل با عناوین به ترتیب؛ “شهرهای نفتی” ، “هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی” و “تحلیل یافته های پژوهش” ارائه شده است.این ترتیب ارائه و مطالعه ی کتاب، نشان دهنده ی این است که از منظر روش شناسی پژوهشی، مولف “روش قیاسی” و از کل به جزء را برای انجام پژوهش خود برگزیده که با توجه به ذیل بوده نقاشی مدرن در نقاشی و خود نقاشی در هنرهای تجسمی، اتفاقا انتخاب درست و کاربردی بوده است.
در فصل اول؛ با نگاهی کوتاه به تاریخ نفت، ساختار اجتماعی شهرهای نفتی و معماری در این شهرها مورد بررسی قرار گرفته و “جیمز مالیسن ویلسن” معمار سرشناس و سازنده ی بافت مدرن در شرکت-شهرهای مسجد سلیمان و آبادان به اجمال معرفی شده است.همچنین در همین فصل، رسانه های ارتباط اجتماعی در نفت، شامل؛ مطبوعات و بولتن های نفتی، رادیو نفت ملی و همچنین تلویزیون آبادان معرفی شده اند.
در فصل دوم، مولف دوره های زمانی شکل گیری و رشد هنرهای تجسمی در دوران معاصر ایران را از سال۱۲۹۸ تا ۱۳۵۹خورشیدی به چهار دوره تقسیم بندی و تعریف کوتاه نموده، اما در تبیین وضعیت هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی، بر اساس منابع و بولتن های در دسترس و افراد شاخص در این حوزه، هنرهای تجسمی را در بخش های عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، گرافیک و فیلم سازی مورد بررسی قرار داده و همچنین به استفاده از طراحی و نقاشی در بولتن های نفتی و همچنین اخبار برگزاری نمایشگاه های هنرهای تجسمی مختلف و از جمله نقاشی بر اساس اخبار منتشر شده در همان بولتن ها می پردازد.
هوشنگ پزشک نیا، ایران درودی، شکرالله منظور، غلام عباس عکاسی، ابراهیم و کاوه گلستان، شیرین جاوید، ویدا مقبلی، ژرژ یونانی، اینچ مورات، واروژ میناسیان و سمبات درکیورقیان، برخی از هنرمندانی هستند که آثار و کارهایشان در تالیف مذکور توصیف و معرفی شده اند.همچنین اطلاعات جالب و منحصر به فرد و جدیدی ارائه می شود در خصوص “جهانگیر احمدپور” عکاس شرکت نفت در مسجد سلیمان که پژوهشگر به لطف مراجعه و موافقت عکاس و آرشیویست دیگری به نام حسن نصیر قاضی، از وجود و حضور این عکاس قدیمی در مسجد سلیمان و مناطق نفت خیز مطلع و وی را به مخاطبان معرفی نموده است.(ص۱۲۱)
فصل سوم و پایانی کتاب به تحلیل یافته های پژوهش اختصاص دارد و در آن به مستنداتی از حمایت شرکت نفت از هنرمندان، درآمدهای نفتی و تاثیر آن بر هنرهای تجسمی و حضور نخبگان فرهنگی در مناطق نفت خیز جنوب اشاره شده است.
پژوهش انجام شده توسط محمد صمدی راد همانگونه که خود در پیشگفتار کتابش اشاره نموده؛ بخش اندکی از رخ دادهای هنری سال های مورد بررسی را پیش روی ما می گذارد(ص۱۵) اما همین دریچه ی محدود و کوچک از این رو ارزشمند و خواندنی و مهم است که بیانگر حضور پر رنگ نقاشان نوگرای ایران، طی دهه های۱۳۲۰تا۱۳۵۰خورشیدی در شرکت-شهرهای نفتی ایران و خصوصا مسجد سلیمان و آبادان است.بوجود آمدن طبقه متوسط شهری در مقیاس این شهرهای نفتی که مخاطب مناسبی برای محصولات فرهنگی بوده اند و همچنین رویکرد مثبت و سازنده ی متولیان وقت شرکت نفت در مقطع زمانی مورد پژوهش، باعث گردید تا نمایشگاه های فرهنگی هنری برگزار شده در این شرکت-شهرها همپای پایتخت، بازخورد داخلی و خارجی قابل توجهی داشته باشند.
هرکدام از افرادی که صمدی راد در اثر خود به معرفی آنان پرداخته و البته نقاشان دیگری همچون “وینچنزو بیانکینی”که بدان ها اشاره نشده، دارای ظرفیت انجام پژوهش های مستقل بوده و پژوهشگران و به ویژه دانشجویان ارجمند مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته های مرتبط می توانند بصورت موردی و جزئی تر به معرفی آنان بپردازند.بخصوص اینکه بر خلاف زمانی که مولف مشغول تحقیق در مورد تز کارشناسی ارشد خود بوده(احتمالا سال های ۱۳۹۵تا ۱۳۹۷) منابع و بولتن ها و نشریات و همچنین کتاب ها و منابع مرتبطی که مولف در چندجا به نبود آنها در خوزستان و انتقال شان به محمود آباد و تهران اشاره نموده، در قالب مستندنگاری طرح موزه نفت مسجدسلیمان از آرشیوBPدر لندن و تهران و اهواز و آرشیوهای دیگر به نخستین شهر نفتی ایران بازگردانیده شده و هم اکنون در کتابخانه و آرشیو اسناد موزه نفت مسجدسلیمان در”بی بی یان”موجود و با هماهنگی روابط عمومی شرکت نفت و گاز مسجدسلیمان و مسئول موزه نفت مسجدسلیمان در اختیار علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران هستند.در کنار این کتاب ها و بولتن ها، اسناد تاریخی و اشیای مهمی از میراث صنعتی مسجد سلیمان و ایران نیز که گاه سوژه و چشم انداز نقاشان و هنرمندان بوده، در نخستین شهر نفتی ایران و خاورمیانه در دسترس علاقه مندان است.
در یخش پی نوشت های فصل سوم کتاب، با اشاره به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان، آمده است که دکتر مهران دشتی، مولف کتاب؛”مسجد سلیمان، نخستین خاستگاه مسکن غربی در ایران” که سال۱۳۹۵ اثرشان منتشر گردیده، پیشنهاد دهنده توجه به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان بوده اند(ص۲۴۷)در این خصوص البته شایان ذکر است، براساس مستندات موجود، نخستین پیشنهاد دهنده ی ایجاد پارک موزه نفت در مسجد سلیمان با مشخص نمودن پنج نقطه و سایت”میراث صنعتی” پراکنده در سطح شهر مسجدسلیمان، مهندس اسماعیل فرهادیان، از فرزندان دلسوز و دغدغه مند مسجد سلیمان و مهندسان شاخص نفتی در اوایل دهه ی ۱۳۸۰ خورشیدی و بیش از یک دهه قبل از انتشار کتاب آقای دشتی بوده اند.
همچنین در بخش پیشینه ی تحقیق و کتاب شناسی موضوع نیز چندین اثر ارزشمند دیگر وجود دارد که در صورت مراجعه بدان ها، ضمن اشراف بیشتر به موضوع، اطلاعات و مطالب بیشتری در اختیار خواهد بود.از جمله کتاب ارزشمند؛ “نفت شهرهای ایرانی” تالیف دکتر نورالدین امیری که اتفاقا این اثر هم پایان نامه دکتری این دوست ارجمند بوده و سال۱۳۹۴ منتشر گردیده،کتاب ها و مقالات دکتر سیروس باور، چهره ی شاخص معماری و از مفاخر خوزستان در زمینه ی تمدن نفت،دوره کتاب های زنده یاد عباس طرفی، استاد منوچهر یاوری و دیگر مولفین و نویسندگان مسجد سلیمانی و خوزستانی که در این زمینه نوشته اند و از جمله و خصوصا کتاب ارزشمند؛”تاریخ مسجدسلیمان” تالیف دانش عباسی شهنی که پس از گذشت دو دهه، همچنان رفرنسی ارزشمند برای شناخت تاریخ نفت و مسجد سلیمان است و از جمله، مستندات و پلان پیشنهادی مهندس اسماعیل فرهادیان برای ایجاد موزه نفت مسجد سلیمان در بخش ضمائم چاپ دوم همان کتاب آمده است.
محمد صمدی راد با پژوهش در زمینه ی تاثیر فضای صنعتی ناشی از فعالیت نفت در خوزستان و بر هنرمندان نقاش نوگرا در کشور، پنجره ای گشوده به یکی دیگر از ابعاد تاثیرگذاری و تعامل صنعت و هنر و اثرش از این منظر ارزشمند، خواندنی و قابل تامل است.به خصوص اینکه نگاه آکادمیک و دانشگاهی او در پژوهش هنر، اعتبار این نخستین اثر در زمینه ی بررسی ابعاد هنری در صنعت نفت را ارزشی دوچندان می بخشد.
چاپ اول کتاب نفت و نقاشان نوگرا، تالیف دوست گرانقدر و فرهیخته ام؛ محمد صمدی راد را انتشارات ترجستان تهران در سال۱۴۰۰ به بازار نشر ارائه و طراحی روی جلد آن را سیاوش برادران انجام داده است.
امیدوارم زحمت محمد صمدی راد، طلیعه ای باشد بر انجام و انتشار پژوهش های بیشتر در بررسی تاثیرات فرهنگی هنری صنعت نفت در تاریخ بلند خود.

Oil and modern painters
Discovery of oil in 1908 set in motion a series of fundamental changes in political, economic and cultural structure of contemporary society of Iran.Through concentrating on the art of painting, this study investigates the impact of the discovery of oil in the creation of works of art by the Iranian modernist painters and tend to answer these questions that has oil affected the creation of artworks by the Iranian modernist painters? If it has, what were the factors involved in the process? What position the southern oil-producing cities held for the modernist painters? Having referred to the press releases of the news agencies associated with the national oil company during the years 1940 to 1980, the survey endeavors to go through the published pieces of news and reports and study the artistic activities of modernist painters who lived temporarily or permanently in the southern oil-producing cities. In addition to the abovementioned press, we shall trace such impact in the works of the prominent painters of the country by referring to the history of Iran contemporary painting.
Thus, the research shall be conducted employing a descriptive-historical approach and the desk study of library resources which have proven to be a proper method for attaining to the required information. The preliminary studies indicated that there is a great volume of pieces of news and reports in the art discipline that well display the dynamism of art and culture in the southern oil-producing cities. A major part of such artistic activities is related to cinema, theater, music and literature; however, the press released regarding the works of visual arts and the presence of modernist painters in oil-producing cities is significant.
The first industrial cities of Iran emerged upon oil discovery. Due to the presence of western professionals, ethnic and racial minorities, the formation of urban middle class as well as the availability of various, modern and facilities, these cities turned into a proper venue for the presentation of the artworks created by the modernist Iranian painters.
The remarkable presence of a significant number of Iranian modernist painters in these towns during 1940 to 1980 was indicative of their cultural progress. Some of these painters were hired by the Oil Company and settled in these cities while the favorable conditions prevailing in these cities including entertainment/cultural clubs, movie theaters and luxury restaurants as well as growth of middle class who were the main customers of artistic products encouraged some others to go there for selling their products.
The reason for choosing these 40 years (1940 to 1980) is the establishment of Tehran’s first college of Fine Arts in 1940 as a venue for the pioneers of modernization movement in contemporary painting and the beginning of imposed war in 1980 with Iraq’s invasion that incurred irreparable damage to the southern oil-producing cities particularly Abadan; damages that have not yet been healed to date while keeping the memory of those good old pre-war days alive in the minds of the inhabitants of these cities.
Although the discovery of oil has been the main factor leading to industrialization of Iran and the creation of southern oil-producing cities, but we should not forget that with Iran’s Constitutional Revolution, a new phase of tendency towards modernism emerged in the country and grew increasingly. With the reign of Pahlavid dynasty, Iran’s social structure underwent tremendous transformations. These transformations in art, especially painting, emerged with the establishment of Tehran’s college of Fine Arts.
Although another school of fine arts called ‘Sanaye Mostazrafeh’ had already been established by Kamal-ol-Molk during the rule of Naser al-Din Shah of Qajar dynasty, but it was the graduates of Tehran Fine Arts College who, through their own efforts, turned to be the pioneers of visual arts in the and assisted the development of remarkable changes in Iran’s contemporary painting. Setting up art associations, such as ‘Fighting Cock Society’, organizing press conferences for enlightening the public people as well as the establishment of personal galleries, such as Apadana, to display artistic courage, are all among the instances of the contributions of these college students after entering Iran’s art community.
As mentioned before, some of these modernist painters were directly or indirectly inspired by oil and created great artworks under the influence of this new phenomenon. Modernist painters such as Houshang Pezeshknia, Shokrolah Manzour and Iran Doroudi have illustrated oil facilities and the lives of people affected by this industry. In their paintings, they sometimes go beneath the outward physical existence of these cities and oil facilities, get into the lower layers of the towns and portray the pain and suffering of the workers and ordinary people.

تنظیم کننده: فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

Dr. Farshid KHODADADIAN