بررسی “گلشیری از نگاه شریفی” از استاد فیض شریفی به قلم‌ “علی پورصفری “

گلشیری از نگاه شریفی

همین چند سال پیش بود که فیض شریفی نازنین را در نمایشگاه کتاب دیدم و به من گفت که کارهایی در حیطه‌ی ادبیات داستانی تحت عنوان داستان زمان ما آماده کرده و مشغول تکمیل، بازنویسی و ادامه‌ی این کتاب‌ها می‌باشد. بعضی آدم‌ها آمده‌اند که بزرگی کنند فیض شریفی که به درستی مردی بسیار شریف است از آن دسته آدمهاست. کسی که تمام زندگی‌ پربارش را صرف تحقیق و پژوهش در خصوص معرفی و نقد آثار شاعران و نویسندگان نموده است و پس از مجموعه‌ی ارزشمند شعر زمان ما که نامی آشنا برای شاعران و منتقدین ادبیات فارسی‌است در حوزه‌ی ادبیات‌داستانی نیز اقدام به نگارش کتا‌بهای ارزشمندی نموده است و یکی از این کتابها جلد سوم مجموعه‌‌ی داستان زمان ماست که به بررسی پرونده‌ی ادبی هوشنگ گلشیری فقید تمام و کمال پرداخته است. این کتاب ارزشمند که با کیفتی بسیار عالی در ۴۷۹ صفحه به تازگی توسط انتشارات حس هفتم به چاپ رسیده است ناگفته‌هایی را بازگو می‌کند که برای علاقمندان به ادبیات داستانی و سبک نگارش هوشنگ گلشیری بسیار مفید و حائز اهمیت فراوان است و بی شک رفرنس جامع و منحصر به فردی در نوع خود محسوب می‌گردد. چیزی که باعث تفکیک این کتاب از کتاب‌های مشابه خود می‌گردد اینست که شریفی به صرف معرفی گلشیری اکتفا نمی‌کند و لابه‌لای سطر‌های کتاب از نویسندگان دیگر تعاریفی درباره‌ی ادبیات و عناصر داستانی بازگو می‌کند مثلا در صفحه ۳۴ با ارجاع برون متنی به تعریف داستان کوتاه از نظر ادگار آلن‌پو می‌پردازد. و در صفحه ۵۳ تعریف بناپارت را درباره‌ی راوی داستان بازگو می‌کند، در صفحه ۳۵۶ مقاله‌ی دیگرمکان فوکو را شرح می‌دهد و تا انتهای کتاب این سبک و سیاق را ادامه می‌دهد‌‌. از دیگر محاسن کم‌نظیر این کتاب مقایسه آثار نویسندگان دیگر با آثار گلشیری و همچنین تاثیرپذیری‌ها می‌باشد که در بخش زیادی از کتاب به این مقایسه‌ها پرداخته است و همچنین مثالهایی از آثار نویسندگان در این کتاب به وفور یافت می‌گردد برخی از آن نویسندگان عبارتند از : ادگار آلن پو، ویکتور هوگو، ماکسیم گورکی، انوره دوبالزاک، استاندال، ایوان تورگنیف، جک لندن، ژان پل سارتر، داستایوفسکی، ناتالی ساروت، ویلیام فاکنر، گابریل گارسیا مارکز و ‌‌‌…
اشراف کامل مولف کتاب بر روی آثار این نویسندگان باعث می‌گردد که خواننده کتاب علاوه بر گلشیری با بسیاری از اسامی و آثار نویسندگان دیگر آشنا گردد. مثلا طرح و یا حادثه‌ای اصلی از رمان و داستان‌‌های آن نویسندگان در جای جای کتاب وجود دارد و مشروحا بیان شده است که از آن جمله می‌توان به داستان عدل صادق چوبک، رمان ابله داستایوفسکی، بازگویی صحنه‌ای از تیراندازی سرهنگ به رمدیوس‌خوشگله در رمان صدسال تنهایی مارکز و داستان صدایشان را می‌شنوید اثر آلن رب گریه اشاره نمود‌.
یکی دیگر از ویژگی‌های مثبت کتاب اشراف کامل مولف بر شعر می‌باشد که علاوه بر مثالها‌ی بسیار دست به احتمالاتی می‌زند که به زعم او نخستین جرقه‌های ذهنی گلشیری برای نوشتن آن داستان به واسطه‌ی خواندن آن شعر شکل گرفته است و همچنین ابیات و سطرهایی نزدیک به طرح و یا قسمت‌هایی از آن‌داستان‌ها می‌آورد که جدای از آشنایی با این موضوع باعث می‌گردد که خواننده اندکی پای شعر بنشیند و برای ادامه‌ی مطالعه‌ی این کتاب خستگی در کند.
بر خلاف کتاب‌های خشک و سنگین نقد که عمدتا به روش دانشگاهی نگارش یافته‌اند شما می‌توانید این کتاب راحت و روان را ظرف چند ساعت تا انتها بخوانید. شریفی استاد این کار است و به واسطه‌ی کثرت آثار متعدد دایره‌ی واژگانی بسیار وسیعی دارد و مانند معماری بی‌نقص یک عنکبوت، تمام آثار ادبی جهان را با تارهای نامرئی به یکدیگر متصل می‌نماید. این کتاب شناختنامه‌ی جامعی از گلشیریست که علاوه بر بیوگرافی کامل او به بررسی تمام آثارش پرداخته است و بدون شک خواننده با مطالعه‌ی این کتاب می‌تواند با روحیات، نثر، درون‌مایه، سبک، و دنیای ذهنی گلشیری آشنا گردد.
بخش نخست کتاب با خویشتن‌انگاری گلشیری آغاز می‌گردد.در این بخش زندگی گلشیری بر اساس مکان و زمان به سه دوره تقسیم گردیده است که عبارت‌است از :
از ۱۳۱۶ تا احتمالن ۱۳۲۱ : زندگی در اصفهان
از ۱۳۲۱ تا ۱۳۳۴ : اقامت در آبادان و تحصیلات
از سال ۱۳۳۴ تا سال ۱۳۵۳ : گذران در اصفهان و دهات اطراف
***
از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ : اقامت در تهران
۱۳۵۷ ( از شهریور تا دی ماه) : سفر به آمریکا
۱۳۵۸: بازگشت به اصفهان
از اسفند ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۷: بازگشت به تهران.

در این بخش علاوه بر شرح حال نویسنده اشخاص اثرگذار در زیست هنری وی از جمله معلمی به نام مصطفی‌پور ذکر می‌گردند.

در بخش بعد مولف به توضیحاتی در مورد کتاب نیمه‌ی تاریک ماه می‌پردازد که با مقدمه‌ی فرزانه طاهری با عنوان چند توضیح شروع می‌شود و سپس نوبت به مقدمه‌ی گلشیری با عنوان در احوال این نیمه‌ی روشن می‌رسد. کتاب نیمه‌ی تاریک ماه متشکل از ۳۶ داستان می‌باشد. شریفی با تفسیر و توضیح داستان چنار که ابتدائا در سال ۱۳۳۹ در نشریه پیام نوین منتشر گردیده نقد و بررسی را شروع می‌کند و داستان چنار گلشیری را در کنار داستان عدل صادق چوبک به علت عدم شخصیت پردازی در زمره تمثیلی کوتاه و یا طرحی از یک تمثیل اجتماعی قرار می‌دهد.
پس از آن به تفسیر داستان دهلیز و داستان ملخ می‌پردازد و از هر دو داستان مثال‌هایی می‌زند که خواننده را ترغیب به خواندن آن داستان‌ها می‌کند هرچند به درستی نقطه‌ی ضعف داستان دهلیز یعنی لو دادن آن در سطرهای آغازین از چشم او دور نمانده است.

برای داستان پرنده فقط پرنده بود شعر شاملو را مثال می‌زند و داستان‌های مجموعه‌ی تاریک ماه را یکی پس از دیگری معرفی و تفسیر می‌کند و نقد و تفسیر داستان‌های این کتاب تا صفحه ۳۳۲ کتاب ادامه می‌یابد.

پس از این بخش اقدام به بررسی موضوعی تحت عنوان
” داستان کوتاه و رمان نو و تاثیرپذیری‌های هوشنگ گلشیری” می‌نماید. در ابتدای این بخش مراحل پیدایش رمان که در سال ۱۹۴۰ در فرانسه بوده را شرح می‌دهد و آغاز رمان نو را با کتاب واکنش‌ها از ناتالی ساروت و نقطه‌ی اوج آن را در رمان پاک‌های آلن رب‌گریه می‌داند و پس از معرفی چند نویسنده‌ی تاثیرگذار دیگر بر جریان رمان نو دوباره بر می‌گردد روی نقد و بررسی گلشیری و این کار را با داستان نمازخانه‌ی کوچک من شروع می‌کند و سپس داستان‌های بختک و دخمه‌ای برای سمور آبی را شرح می‌دهد و این نکته که گلشیری گاهی اسم اشخاص را به حرف اول تقلیل می‌داده از نظر مولف دور نمانده است و برای اثبات این‌مدعا داستان مردی با کروات سرخ را مثال می‌زند. و پس از آن در انتهای صفحه ۳۳۷ ویژگی‌های داستان‌های رمان نو را شرح می‌دهد و با ذکر هر ویژگی مثال‌هایی از آثار گلشیری را می‌آورد.

در صفحه‌ی ۳۷۱ سیر خطی- زمانی رمان‌ها، داستان‌های بلند و فیلم‌نامه‌ی دوازده رخ گلشیری را بررسی می‌نماید.
نخست به بررسی شاهکار گلشیری یعنی رمان شازده احتجاب می‌پردازد و آن را از جهت سبک و شهرت در ردیف رمان‌های بوف‌کور، ملکوت و سنگ صبور قرار می‌دهد.

مولف پس از بررسی و توضیح اجمالی در خصوص ماجرای شازده احتجاب به پدیده‌ی مرگ و مرگ‌اندیشی در این رمان می‌پردازد و دست به مقایسه‌ی بوف‌کور و شازده احتجاب می‌زند و متعاقب آن تکنیک را به عنوان بخشی از جهان‌بینی گلشیری مطرح می‌نماید. و پس از آن در صفحه ۳۸۴ رمان کریستین و کید را در آیینه‌ی نقد و بررسی قرار می‌دهد. رمان بره‌ی گمشده‌ی راعی، رمان معصوم پنجم، داستان بلند حدیث ماهی‌گیر و دیو، فیلم‌نامه‌ی دوازده رخ، رمان در ولایت هوا، رمان آینه‌های دردار و رمان جن‌نامه به ترتیب دیگر آثار گلشیری هستند که شریفی آن‌ها را مورد بررسی قرار داده است.
بالاخره در انتهای کتاب به مبحث نقد و شاعرانگی گلشیری اشاره نموده و نقدهای گلشیری بر آثار شاعران و نویسندگان معرفی می‌نماید‌.
در پایان باید گفت ما با کتابی جامع و دایره‌المعارفی منظم مواجهیم و به کسانی که می‌خواهند گلشیری را بهتر بشناسند پیشنهاد می‌شود که ابتدا این کتاب ارزشمند را مطالعه نمایند‌. با انتشار مجموعه‌های داستان زمان ما اتفاق تازه‌ای در ادبیات داستانی رقم خورده که امیدواریم شاهد چاپ جلد‌های دیگر این مجوعه‌ی باارزش باشیم.

#علی پورصفری

تهیه و تنظیم :فیض شریفی