تئاتر مستند به مثابه تئاتر مسئوليت پذیر

مقدمه
در کتاب فرهنگ جامع تحليلي تئاتر درباره تعريف تئاتر مستند چنين آمده است:«تئاتري است که متنهاي آن از منابع واقعي، برگزيده و«به هم تافته»سرچشمه ميگيرد و نمايشنامه نويس بر حسب نظريه هاي سياسي-اجتماعي خود اين متون را براي روي صحنه بردن آماده ميکند.»( شاهين،قويمي،۱۳۸۳: ۴۸۷).بنا بر اين تعريف محتواي تئاتر مستند برگرفته از منابع واقعي يا اطلاعات به دست آمده از مصاحبه با آدمهاي واقعي است که موثق بودن آن براي نمايشنامه نويس محرز است و ميتواند مورد استناد قرار گيرد. در اين نوع روايت، ديگر نويسنده يا مؤلف پشت ميز تحرير به دنبال سوژه هاي ناب و کلمات الهام شده در دنيايي خيالي نيست و مانند فيلمساز يا عکاس مستند سوژه ناب خود را در مصاحبه با آدمها و در ميان اجتماع مي يابد و کلمات به دست آمده را بدون دستبرد به ماهيت آنها با خلاصه و يا جابه جايي، به نمايشنامه تبديل مي کند.پس نويسنده تئاتر مستند به طور مستقيم با واقعيات اجتماعي سر وکار دارد.خواه اين ارتباط در پرداخت به موضوعات اجتماعي باشد يا مسائل سياسي.سپس متن به دست آمده با ايده هاي اجرايي کارگردان و با زاويه نگاه و فرم مورد نظر او به روي صحنه ميآيد.
هدف تحقيق: هدف از انجام اين پژوهش بررسي قابليتهاي تئاتر مستند در پرداختن به معضلات اجتماعي و ايجاد راهکار براي حل آنهاست.
پرسش تحقيق: آيا تئاتر مستند توانایی حل يا کم کردن معضلات و بحرانهاي اجتماعي را دارد؟ نقش آن در این رابطه چیست؟
فرضيه تحقيق: تئاتر در ذات خود متکي به اجراست و تماشاگر مکمل اجرا.تئاتر مستند با رويکرد تعريف شده خود ميتواند از اين حضور بهره ببرد و با پرداختن به مفاهيم ضروري تأثير خود را بر تماشاگران بگذارد.
پیشینه پژوهش: بر اساس جستجوهای بعمل آمده در نشریات علمی تخصصی تئاتر و مجموعه پژوهشها و مقالات هنر،پژوهشی که عیناً منطبق با این موضوع باشد و مقاله یا مقالاتی که از منظری اجتماعی به تأثیر تئاتر مستند پرداخته باشد یافت نشد، اما چندین پژوهش با موضوع تئاتر مستند انجام گرفته، که نمونه هایی از آن بدین شرح است:
تکنیک یا ژانر: روایت در تئاتر مستندمعاصر» نوشته امیررضا کوهستانی که به مقایسه درام تخیلی یا درام قصه پرداز با درام مستند میپردازد..مقاله«نظریات اجرایی اروین پیسکاتور وتأثیر آن بر تئاتر مستند آمریکا» نوشته مهدی حامد سقائیان وامیر نعیم حسینی که ملهم از پایان نامه کارشناسی ارشد آقای نعیم حسینی است و به آفرینشهای پیسکاتور در تئاتر مستند و تأثیر آن برتمهیدات و فنون صحنهای در تئاتر مستند آمریکا میپردازد.مقاله«تئاتر سیاسی فرزند بلافصل تئاتر مستند» نوشته همایون علی آبادی که به مرور زندگی وآثار پیتر وایس درام نویس معاصر آلمانی میپردازد. یا در خصوص بزهکاری جوانان و نوجوانان پژوهشهای متعددی انجام شده که یا به صورت آماری تحقیقاتی صورت گرفته و نتایجی بهدست آمده و یا اینکه به موضوعاتی پرداخته شده که در آنها تأثیر تئاتر از هر نوع آن به چشم نمیخورد.به عنوان مثال مقاله «بزهکاری نوجوانان» نوشته فریدون بازرگان که در آن به عوامل روانی بزهکاری پرداخته و از منظر روانشناسی آن را مورد بررسی قرار میدهد و یا مقاله «نقش خانواده در بزهکاری نوجوانان» نوشته علی اصغر رنجبر وامان محمد ایری که به تأثیر بستر خانوادگی و تأثیرات آن بر بزهکاری نوجوانان میپردازد. با مقاله«بررسی عوامل اجتماعی وفرهنگی و اقتصادی موثر بر بزهکاری نوجوانان وجوانان استان خوزستان» که نام آن گویای موضوع پژوهش میباشد.
روش تحقيق:اين مقاله با بهره گيري از منابع کتابخانهاي و سايتهاي معتبر اينترنتي و با روش تحليلي-توصيفي انجام شده است. مورد مطالعاتي، نمايش «احساس آبي مرگ» نوشته سجاد افشاريان و کارگرداني امين ميري است که به موضوع بزهکاري نوجوانان مي پردازد.
تئاتر مستند
در قرن نوزدهم جرقه های آغاز فرم جدیدی از تئاتر با نمایشنامه مرگ دانتون گئورگ بوخنر زده میشود.بوخنر مرگ دانتون را در ۵ هفته مینویسد،نمایشنامهای تراژیک که دقیقاً از مدارک و اسناد عوامل کلیدی انقلاب فرانسه بهره میبرد.مرگ دانتون با عنوان فرعی «تصاویر دراماتیک از حکومت فرانسه خشن» نیز نامیده میشود که تداعی کننده صحت و سقم شرایطی است که بوخنر در مرگ دانتون بررسی کرده است.با سرنخهایی که از میان نامه های بوخنر به نامزدش میتوان یافت درمییابیم که او معتقد بوده که یک نمایش مستند سعی دارد تا حد ممکن به رخدادهای واقعی،شرایط واقعی ویا لحظه های واقعی یا لحظه تاریخی دقیق وقوع آن رخداد که حکایت از واقعی بودن آن دارد نزدیک شود.«بوخنر جرقه هایی در دنیای درام زد که بعدها این جرقه ها توسط کسانی همچون هوخهوت،کیپهارت و وایس به شعله های درام مستند تبدیل شده است».(منعم،۱۳۹۴ :۹). در دهه بیست اروین پیسکاتور با اظهارنظرهایش در مورد تئاتر سیاسی که به شدت با تئاتر مستند گره خورده است توجه همگان را جلب میکند.در دهه سی با وجود اجراهایی در بریتانیا با عنوان «روزنامه زنده»(۱) گام مهم دیگری در رشد تئاتر مستند برداشته شد.این روزنامه های زنده دیگر نمایشنامه های مستند بودند.در ادامه دهه سی وچهل،برشت وپیسکاتور با فاصله گذاری برشتی واستفاده پیسکاتور از از عکس واسلاید در اجراهایش دریچه های تازهای را در زمینه های متنی و اجرایی تئاتر مستند به روی نویسندگان و کارگردانان نسل بعد خود گشودند.تئاتر مستند روال عادی خود را طی کرد تا اینکه همزمان با جنبشهای دانشجویی دهه شصت وتوجه به اندیشه های چپگرایانه موج جدیدی از نویسندگان به نوشتن متون مستند روی آوردند که از آن میان میتوان به «استنطاق» پیتر وایس،«قضیه رابرت اوپنهایمر» هاینارکیپهارت و«جانشین» رولف هوخهوت اشاره کرد.در سال ۱۹۷۱ پیتر وایس با انتشار مقالهای تحت عنوان «چهارده اصل تئاتر مستند» گام مهم دیگری در مبانی نظری وعملی این فرم از تئاتر برداشت.همزمان در ایالات متحده آمریکا هم نمایشنامه نویسانی چون امیلی مان وآنا دیور اسمیت ظهور کردند،که برخلاف همتایان اروپایی شان که بر حوادث جنگ جهانی دوم تمرکز کرده بودند،تمرکز خود را بر روی مسائل بومی آمریکا-همچون نژادپرستی وافزایش خشونت نسبت به سیاهپوستان گذاشتند ومتون مستندی با موضوعات بومی تولید کردند.نمایشنامه نویسی مستند همین روند را طی میکرد ودر این میان نظریات کسانی همچون آگوستا بوال،مارتین اسلین ودرک پَجتبر شیوه های اجرایی ونگارش این نوع از تئاتر تأثیر گذاشت،تا اینکه بعد از حوادث یازدهم سپتامبر وبه دنبال آن جنگ افغانستان وعراق تئاترمستند جان تازهای گرفت وسوژه های سیاسی بسیاری برای نگارش پیدا کرد.نویسندگانی همچون دیویدهِر انگلیسی،هانس ورنر کروزینگر آلمانی وموزز کافمن آمریکایی از جمله نویسندگان حال حاضر در دنیای مستند هستند.جالب اینکه هنوز آمریکاییها برخلاف همکاران اروپاییشان که بیشتر بر ویرانیهای فیزیکی وروانی جنگ تمرکز دارند،بر مسائل بومی همچون مسائل جنسی(دو جنسیها تمرکز دارند.البته تئاتر مستند محدود به اروپا وآمریکا نشده است و در آفریقا و استرالیا نیز جایگاه خاص خود را دارد.(منعم،۱۳۹۲: پیشگفتار)

تئاتر ورباتیم(لفظ به لفظ)

واژه ورباتیم اشاره به خاستگاه متن نمایشنامه دارد. این واژه در ابتدا به رونوشت جلسات دادگاه در انگلستان اطلاق میشد که این صورتجلسه ها بعد به عنوان متون نمایشی بدون دخل وتصرف اجرا میشد. در شیوه ورباتیم سخنان مردم واقعی از طریق انجام مصاحبه ویا طی یک فرآیند تحقیقی ضبط یا رونویسی شده ویا از اسنادی همچون رونوشت یک تحقیق رسمی بیرون آورده میشودتا یک نمایش دراماتیک شکل گیرد،نمایشی که در آن بازیگران نقش افرادی که متن نمایش از سخنان آنها شکل گرفته را بازی میکنند. در طول زمان این شکل از نمایش جایگاه خود را تثبیت کرده و شکلهای جدیدی به خود میگیرد. دیوید هِر نویسنده وکارگردان تئاتر ورباتیم میگوید این واقعیت که افرا حاضر در نمایشنامه های او واقعاً وجود دارند و کلماتی که در نمایشنامه های وی گفته میشوند،واقعاً توسط آنها زده شده است،به هیچ وجه نقش او را به عنوان یک درام نویس تغییر نمیدهد.جهان واقعی به او مواد خامی میدهد که همانطور که مکس استفورد کلارک میگوید،درام نویس «خام »باقی میگذارد،ولی باز هم بایستی از این مواد یک درام خلق کرد.«محتوای نمایشهایی همچون «نام من راشل کوری»-رنج مردم فلسطین- رنگ عدالت-نژاد پرستی وبی عدالتی سازمانمند- یا گفتگو با تروریستها –تهدید جهانی تروریسم- می تواند به این اشاره داشته باشد که دلیل توجه ما نسبت به تئاتر ورباتیم این است که احساس میکنیم این شیوه قابلیت بهتری برای مواجهه با موضوعات جدی دارد.جهان جای جدیتری شده است و ما میخواهیم تئاتر در درک آن به ما کمک کند.»(هموند واستوارد،۱۳۹۳ :۱۲)

مسئوليت اجتماعي درتئاتر مستند

هنرمند تئاتر مستند به دنبال کشف موضوعاتي است که شايد از ديدرس افراد ديگر به دور باشد و در روزمرگي و درميان اخبار و حوادث ديگر گم شود، اما همين موضوعات به عنوان دغدغهاي در ذهن اش مطرح ميشود و خود را ملزم به واکنش به آن ميداند و دستمايهاي براي او در پرداختن به مفاهيمي اساسي به وجود ميآورد. «اما تئاتر، هنری است ریشه دار و بیش از دیگر هنرها با نسج زندهی تجربهی اجتماعی جوش خورده است واز اغتشاشاتی که حیات اجتماعی را از هم گسسته و به حال انقلابی دائمی درآورده است،تأثیر میپذیرد و به افت و خیزهای دشوار آزادی که گاه زیر فشار الزامات و اجبارات در برخورد با موانع گریزناپذیر،به خفقان میافتد و گاه به صورت جنبشهایی نامنتظر،فوران میکند،حساس تر است.تئاتر جلوهی اجتماع است.» (دووينو،۱۳۹۲: ۶) تئاتر در ذات خود حساس به تحرکات و اتفاقات اجتماع است و نميتواند از کنار آنها به سادگي عبور کند. نوعي الزام به واکنش نسبت به مسائل اجتماع درون خود احساس ميکند و همين مسأله او را به هنر مسئوليت پذير بدل ميکند.«نمایش خود دنیایی است برگرفته از اجتماعی که در آن تولید و به صحنه میرود تا اندیشه را در جامعه خود تولید کند و آن را به اجتماع بازگرداند تا توجه مخاطب را به این تفکر جلب نماید.پس تئاتر جامعهای است کوچک که در دل اجتماع متولد میشود.»(ميرشکار،۱۳۹۶: ۲۹)
افرادی که به تئاتر مستند روی میآورند و سعی میکنند هنر خود را معطوف به این نوع تئاتر نمایند انسانهایی هستند که در جریانات پیرامونی خود بیطرف نیستند ومنتقدان جامعه یا فرهنگ حاکم برآن هستند یا نشاندهندگان معضلات اجتماعی گذشته وحوادث ووقایع مثل جنگها،انقلابها یا هر حادثهای که برای آن جامعه جریانساز بوده.منتقدینی که گاهی دغدغه های آنها بسیار فراتر از مرز جغرافیایی خودشان میرود وبرای مردم هر جای جهان تئاتر مستند را جهان شمول میسازند، دنیایی است ساخته خود انسانها برگرفته از دنیای اندیشهای ومورد نظر خالق آن ولی این دنیا زمانی میتواند پیام وحرف خود را بزند که جامعه مخاطبین را به خوبی بشناسد ومخاطب نیز دنیای تئاتر را درک کند تا تئاتر مستند اندیشه اش را نشر دهد.(هموند،استوارت،۱۳۹۳: ۳۰)
تئاتر مستند ابزاری است برای دستیافتن به فهمی درستر وبهتر از تحرکات سیاسی و اجتماعی به شکلی استاندارد که ابزار روزنامه نگاران قادر به انجام دادن آن نیست.بنابراین قالب تئاتر مستند برای هر دورهای مفید است.تئاتر مستند به عنوان تئاتر متعهد، تريبوني است براي افرادي که در اجتماع هيچ امکاني براي رساندن صداي خود به گوش ديگر مردم و بيان خواسته هايشان ندارند.

نمايش مستند در ايران

تئاتر مستند در ايران از سابقه طولاني برخوردار نيست. طبق تحقيقات به عمل آمده اولين شکل از تئاتر مستند در دهه ۶۰ شمسی درنمايشي با عنوان «عباس آقا کارگر ايران ناسيونال» توسط سعيد سلطانپور اجرا شده ،که به مشکلات و مسائل کارگري ميپردازد. اما تا قبل از سال ۱۳۹۰ تنها چند اجرای تئاتر مستند به ثبت رسیده که یکی اجرای «تبرئه شده» اثر اریک جنسون وجسیکا بلنک است که توسط خانم منیژه محامدی به روی صحنه رفته ودیگری «گفت وگو با تروریستها» اثر رابین سوانس و«نام من ریچل کری است» اثر الن ریکمن وکاترین واینر به کارگردانی پیام فروتن.همچنین در دو اپيزود از نمايش«کوارتت» به کارگرداني اميررضا کوهستاني که به گفته ايشان در اين اثر از تکنيک ورباتيم استفاده شده است و به بزه قتل ميپردازد. با شکل گيري اولين اجراهاي تئاتر مستند در دهه ۹۰ به تدريج اين روند شکل وشمايل تازهاي به خود گرفت و به تدريج بر تعداد آنها افزوده شد.بر خلاف آنچه در غرب که خاستگاه اين گونه تئاتري به شمار ميرود و پرداختن به مسائل سياسي بخش عمده اي از تئاتر مستند را شکل ميدهد، در ايران پرداختن به مسائل اجتماعي نمود بيشتري دارد. شايد به دليل حساسيتهاي موجود ،توجه بيشتر هنرمندان به معضلات اجتماعي براي تجربه در اين فرم تئاتري جلب شده است.اما در هر صورت معضلات اجتماعي و بزهکاري، بي ارتباط با سياست نيستند و همينکه در بستر اجتماع رشد يافتهاند، شايد خود حاصل سياستهاي غلط يا اهمال کاري مسئولين امر باشد.

در ميان این نمايشها نمايش مستند «آبي مايل به صورتي» برنده نشان «مسئوليت اجتماعي» از جشن کانون منتقدان شد. منشأ نوشتن اين نمايشنامه که به مشکلات افراد دو جنسيتي(ترنس سکشوال) ميپردازد، به دهه ۷۰ شمسي برمیگردد. نويسنده اين نمايشنامه که به شغل روزنامه نگاري مشغول بودند با چند ترنس مصاحبه و گزارشي را تهيه ميکند.در اين ميان يکي از اين مصاحبه شوندگان دفترچه خاطرات خود را در اختيار او قرار ميدهد و اين جرقهایی است براي شکل گيري نمايش «آبي مايل به صورتي». اين يک نمونه بارز درباره پرداخت هنرمند تئاتر به مسائل اجتماعي است که بسيار هم مورد توجه قرار گرفت وجوایز متعددي نيز براي اعضاء گروه به ارمغان آورد. يا نمايش شِلتِر که به معضل زنان بي سرپرست و بيخانمان که در يک شِلتِر(گرمخانه) به سر ميبرند پرداخته است و بر اساس مصاحبههاي واقعي با اين زنان شکل گرفته و تماشاگر با مشکلات زندگي و گرفتاريهاي آنها بیش از پیش آشنا ميشود. یا نمايش «مانوس» که درباره بحران مهاجرت و مشکلات پناهندگان ايراني در جزيرهای به همین نام است، در بروشور اجراي خود به اين نکته اشاره ميکند : «اين نمايش بدون هيچ دخل وتصرفي،حاصل مصاحبه با افراد حقيقي داخل کمپهاي مانوس ونايوور است وتئاتر ورباتيم ميباشد.تحقيقات مانوس از يک تيتر خبر،يک سال ونيم پيش آغاز شد تا به امروز که به مرحله اجرا رسيد…». در ميان آثار ديگر نيز نمونه هاي خوبي به چشم ميخورد که هرکدام به صورت مجزا ميتوانند يک مورد مطالعاتي باشد.
تئاتر مستند «احساس آبي مرگ» نوشته سجاد افشاريان و کارگرداني امين ميري
نمايش مستند احساس آبي مرگ در سال ۱۳۹۲ در دو تماشاخانه ارسباران و سنگلج به روي صحنه مي رود. موضوع اين نمايش به زندگي نوجواناني ميپردازد که در انتظار اجراي حکم قصاص، پايان زندگي خود را در کانون اصلاح وتربيت سپري ميکنند. متن نمايش به گفته نويسنده وکارگردان اثر از گفتگو با نوجوانان بزهکار کانون اصلاح و تربيت، خانواده هاي مقتولان، مديران ومربيان کانون وهمچنين خانواده هاي افرادي که به عنوان محکوم در کانون اصلاح وتربيت نگهداري مي شوند،شکل گرفته است.مستنداتي که هم درمتن نمايشنامه و هم در طراحي و کارگرداني اثر از آن بهره برده اند.پيش از تحليل اجراي اين اثر به طور مختصر به بزهکاري نوجوانان و ريشه ها و علل آن ميپردازيم.
در مقاله«مشکلات نوجواني و جواني»علل بزهکاري نوجوانان به اين صورت عنوان شده است:
«۱-عوامل طبيعي و جغرافيايي: وي معتقد است رفتارهاي فردي و اجتماعي تابع محيط طبيعي است وعوامل جغرافيايي از قبيل آب وهوا در ايجاد تعادل روحي وفکري افراد مؤثر است.براي مثال کساني که در مناطق غير معتدل زندگي ميکنند،آمادگي بيشتري براي گرايش به انحراف از خود نشان ميدهند.
۲-عوامل اجتماعي: مطالعات اجتماعي انجام شده نشان ميدهد بسياري از بزهکاران در واقع آسيبديدگان بهنجار يک جامعه ي نابهنجارند.يعني افرادي از نظر رواني طبيعي وبهنجارند،ولي چون جامعه وضع نابهنجار دارد،آنها دست به بزهکاري مي زنند.
۳-عوامل اجتماعي ثانوي: پارکر در کتابي تحت عنوان «قدرت ومسئوليت سينما» اظهار مي دارد که به نظر يکي از قضات نبايد ترديد داشت که سينما،راديو،تلويزيون ورمانهاي پليسي عواملياند که کودکان و نوجوانان را شديداً تحت تأثير قرار ميدهند و از هنجار دور ميکنند.
۴-عوامل اقتصادي:تنگدستي اقتصادي ميتواند از عوامل مهم ارتکاب افراد به انواع انحرافات از قبيل دزدي و انحرافات جنسي، به ويژه در نوجوانان وجوانان باشد.بالاخره محروميت از جهات مختلف ميتواند زمينه ارتکاب بزهکاريهاي مختلف فراهم سازد.
۵-مهاجرت:اکبري به استناد نتايج يک پژوهش،مهاجرت را از عوامل مؤثر در بزهکاري نوجوانان ميداند وچنين توضيح ميدهد:مهاجرت عبارت است از نبود خانواده وکنترل والدين بر اعمال فرزنداني که به تنهايي مهاجرت ميکنند.وجود تعارض فرهنگي بين مبدأ ومقصد مهاجرت،بيکاري يا اشتغال کاذب سرپرست خانواده يا نوجوان در مقصد مهاجرت،سکونت در مناطق فقيرنشين وزندگي در مکانهايي که خود منشأ واساس بسياري از بزهها به شمار ميآيند،از عوامل مؤثر در بزهکاري نوجوانان هستند.
۶-عوامل خانوادگي:نظير تبعيض،خشونت،لوس کردن وتوجه بيش از حد والدين، عقبماندگي خانوادگي،از دست دادن والدين،عدم حضور والدين در خانواده،وجود ناپدري يا نا مادري،اعتياد والدين وطلاق.
۷-بازداشتگاهها: نوجوانان وجواناني که به عللي دچار انحراف ميشوند معمولاً در بازداشتگاههاي که بزرگترها و گاهي افراد داراي سابقه کيفري وبزهکاري در آن حضور دارند نگهداري ميشوند.يعني در جايي زنداني ميشوند که خود ميتواند کلاس درسي براي آموزش فنون خلافکاري باشد.»(صادقي،حميدي،۱۳۸۴: ۴۷)
اخگر تقيپور در کتاب «جرم شناسي وبزهکاري زنان» (۱۳۹۵: ۶۲)انواع قتل در زنان برحسب اولويت و شيوع را چنين برمي شمرد:
۱) شوهرکشي،۲)قتل معشوق، ۳)فرزند کشي، ۴)قتل پدر،خواهر،برادر،۵)قتل بستگان همسر ۶)قتل همسايه،دوست.
با این مقدمه مورد مطالعاتی این پژوهش را مورد بررسی قرار میدهیم.نمايش «احساس آبي مرگ» با صداهايي که به صورت نريشن در فضاي صحنه پخش ميشوند شروع ميشود،صداهايي ازمصاحبه دختران نوجواني که که بدون هيچگونه آرايهي صوتی در فضا طنین انداز شده و بر مستند بودن اين اثر تأکيد ميکند.موسيقي قطع شده و صحنه جان ميگيرد.اما صداها همچنان به گوش ميرسند و بيشتر حرفهاي مصاحبه شوندگان درباره بچگي ونچشيدن طعم آن است،گويي هيچ تصويري از بچگي کردن در ذهن آنها نيست. افرادي را روي صحنه مي بينيم که در حال انجام کار و ضربه زدن به چهارپايه هايي هستند که استعارهاي از کار در سنين کودکي ونوجواني است که آنها را تحت عنوان«کودکان کار» میآوریم.در طراحي صحنه از طنابهاي دار استفاده شده،طنابهايي که سايه هاي آن تحت تأثير نورپردازي،به شکل بسيار معن داري روي پرده سفيد ته صحنه افتاده است وگویای این است که سايه اعدام هميشه برسر اين نوجوانها است.در اين لحظه صدايي از بلندگوها پخش مي شود، اظهار پشيماني و يک درخواست تکان دهنده!:
«من زنداني، زارع هستم.سه سال هست که تو زندان عادل آباد شيراز محبوسم؛من قاتل هستم. من در سن ۱۵سالگي مرتکب قتل شدم.من از کردار خودم پشيمون هستم.شما اي انسانهاي آزاد منو نجات بدين! اين يه اتفاق تصادفي بود،خواهش ميکنم منو نجات بدين! اين يه اتفاق تصادفي بود،خواهش ميکنم منو نجات بدين! من ميخوام زنده باشم من ميخوام زنده بمونم من دارم آخرين روزهاي زندگيمو طي ميکنم.ممکنه هرلحظه منو به پاي چوبه دار ببرن! من از شما ميخوام که صداي منو به گوش مسئولين برسونين آيا کسي هست که به من کمک بکنه؟!آيا کسي هست که به من کمک بکنه؟!…..» و در عکسي که در ته صحنه از اين نوجوان يا فرد ديگري که حکم اعدام براي او صادر شده بر روي پرده نقش ميبندد.. همه نوجواناني که در اين نمايش به زندگي آنها پرداخته شده،بدون استثناء از کرده خود پشيماناند و همه خود را تحت تأثير شرايطي مي دانند که در لحظه ارتکاب قتل ناخواسته دست آنها به خون آلوده شد.زندگي هشت شخصيت در اين نمايش مورد بررسي قرار ميگيرد. چهار نوجوان دختر وچهار نوجوان پسر که همگي در انتظار حکم اعدام به سر ميبرند و به شکل روايت هاي متقاطع و رودر رو با تماشاگر صحبت ميکنند.التماسها و ضجه هاي خواهران و مادران اين نوجوانها براي گرفتن رضايت از اولياء دم بخش تأثيرگذاري از اين نمايش را تشکيل ميدهند. هردو اين خانواده ها چه قاتل و چه مقتول فرزندان خود را از دست دادهاند، يکي کشته شده و ديگري در انتظار کشته شدن!. روايتي دردناک که ريشه در شرايط مختلف اجتماعي دارد و به تدريج و در طول نمايش به آنها پي ميبريم. از نکات مثبت اين نمايش اينکه مؤلفين آن به «ريشه يابي» اين بزه پرداخته اند.در ادامه برشهاي از روزنامه هايي که اخبار قتل يا قصاص در آنها چاپ شده ته صحنه ميافتد..
روايت محمد: فرزند طلاق.پدر ومادرش وقتي او پنجم ابتدايي بود از هم جدا شدند.وضعيت مالي ضعيف.درآرزوي فوتباليست شدن. بزرگترين آرزويش ديدن کريستين رونالدو ازنزديک است.در جريان يک دعوا،فردي را با ضربات چاقو به قتل ميرساند.
روايت اميد: تا پنجم ابتدايي مدرسه رفته وبعد مشغول به کار شده. پدرش رنگ کار است ومعتاد به هروئين.اهل صالح آباد اسلامشهر.قبلاً يکبار به خاطر کيف قاپي به کانون آمده اما اينباردر جريان دعواي دوستش فردي را با ضربات چاقو به قتل میرساند.
روايت امير: پدرش را از دست داده و در يک دعواي ناخواسته،در حمايت از برادرش فردي را با ضربه چاقو قتل ميرساند.
روايت صابر: پدرش را در ۶سالگي از دست ميدهد و به خاطر تک پسر بودن به دنبال کار ميرود. در جريان دعوا با راننده تاکسي با چاقو اورا به قتل ميرساند.
روايت سميه وخواهرش سميرا: سميه عاشق گيتار است وطرفدار خواننده پاپ و در مقابل سميرا طرفدار موسيقي سنتي و خواننده کتابهاي دکتر شريعتي. پدرشان قاچاقچي مواد مخدر بوده وهميشه با مادرشان مشاجره داشته ودر نهايت به طرز مشکوک وغير قابل اثباتي به دست اين دو خواهر به قتل ميرسد.تا مدتها جسد را پنهان ميکنند اما بالاخره قضيه لو ميرود.
روايت مهسا: در بي توجهي پدر ومادر و در کمبود محبت واحساس تنهايي رشد ميکند. داراي لکنت زبان است. عاشق پيشه و علاقمند به شعر وترانه و بازي با عروسک. داراي مادري بيقيد و بيبندوبار و است و از سمت پدر آزار ميبيند ودر نهايت با ۳۸ ضربه چاقو در «روز پدر»، او را به قتل مي رساند.البته او در جایی اعتراف ميکند:« ۵ ضربه کاري اول را مادرم زد،بعد از ۳۰ سال زندگي مشترک!».
روايت مائده : در يک خانواده به لحاظ فرهنگي سطح پائين ودر بي مهري پدر ومادرش رشد ميکند.در يازده سالگي او را به عقد مردي در ميآورند .همسرش او را کتک مي زند. او از ناراحتي بابت يک تهمت ناروا ،به قصد خودکشي قرص برنج تهيه ميکند اما همسرش به اشتباه قرصهاي برنج را بجاي داروي معده مصرف ميکند ومیمیرد.
در بخشهايي از نمايش فضا شکسته شده و نوجوان ها را در حال بازي يا سرگرمي و گفتن لطيفه و خندیدن مي بينيم. اما طولي نمي کشد که شادي و خنده بر لبهای آنها ماسيده و به ياد ميآورند که در چه شرايطي قرار دارند. شکست فضا و گفتن مونولوگ هاي اعتراف گونه از ديگر تمهيدات کارگرداني است که به خوبي اجرا شده است. در اين اجرا به قوانين کيفري نیز اعتراض مي شود. در اين رابطه که سن محمد در هنگام ارتکاب جرم به هجري شمسي ۱۵ سال تمام نيست و قصاص نمي شود او را اميدوار ميکنند، اما بعد از چند روز به او اطلاع ميدهند که سن قاتل به هجري قمري حساب مي شود و او مشمول قصاص است!.
در نهايت همه آنها از کرده خود احساس ندامت و پشيماني مي کنند و چشم انتظار بخشيده شدن ورضايت شاکيان هستند. سؤالي که ازديدن اين نمايش مستند و شنيدن روايات اين نوجوانان به طور ناخودآگاه به ذهن مي رسد اين است که اگر شما به جاي آنها بوديد چه تصميمي ميگرفتيد؟! و ايجاد همين سؤال ميتواند تلنگري باشد به تماشاگران،خانواده هاي مقتولین،مسئولين و افرادي که ميتوانند به نحوي به آزادي اين افراد کمک کنند. تا شايد قدمي در اين راه بردارند. در طول اجراهاي اين اثر افراد مختلفي به دیدن این نمایش می ایند.
هنرمندان،مسئولين ندامتگاهها و افراد ديگر.عايدي نمايش در کنار کمکهاي مالي حاضران در اين مراسم به جوانان کانون اصلاح وتربيت اختصاص مي يابد و به ويژه در اختيار يک پرونده خاص قرار مي گيرد که در آستانه اعدام است تا بلکه از قصاص او جلوگیری شود.
به تدريج طنابهاي دار از بالا به پائين ميآيند و روي چهارپاهایی قرار ميگيرند و کم کم بالا کشيده ميشوند؛گویی رؤياهای این نوجوان است که به دار آویخته مي شوند و این احتمال را مطرح میکند که در نهایت اعدام به زندگي اين نوجوانان پايان مي دهد. اين اجرا با تصويري از استاد عزت لله انتظامي در حالی که بغضی در گلو دارد به پايان ميرسد: «حق دارين نبخشين!حق داريد،بچه تونه!ولي من اومدم بگم تورو خدا ببخشيد..»
نتيجه گيري:
تئاتر مستند،با رويکرد واقع بينانه خود در پرداخت به مسائل اجتماعي سعي در ارائه راهکارهاي مناسب براي حل موضوعات مختلف دارد.از اين رو توجه به اين قالب تئاتري ميتواند درجهت ارتقاء برابريهاي اجتماعي ورشد اجتماعي افراد ايفاي نقش کند وجامعه را در وضعيت بهتری قرار دهد.تئاتر زنده تأثير بيشتري نسبت به مطبوعات و حتي تلويزيون دارد و تماشاگر ارتباط مطلوبتری با آن برقرار میکند و در آگاهی بخشی نقش بسزایی ایفا میکند.همانطور که در نمايش «احساس آبی مرگ » چندین معضل مهم اجتماعي مطرح شده و در زمان اجرا با استقبال قابل توجهی روبه رو شد. مردم و هنرمندان با کمکهاي مالي خود يکي از پرونده هاي قتل را خاتمه داده و يک فرد را از چوبه دار نجات ميدهند.برگزاري جشنواره تئاتر مستند يا ورباتيم، حمايت از توليد تئاتر مستند با موضوعات اجتماعي و با هدف پرداختن به معضلات و آسيبهاي اجتماعي همراه با تبليغات گسترده دربين مردم به جهت آشنايي و جلب توجه بيشتر به اين نوع تئاتر، از جمله اقداماتی است که ميتواند در زمينه فرهنگسازی وجلوگیری از بزهکاری در جامعه راهگشا باشد.

پی نوشتها:
۱-«روزنامه زنده» living newspaper) ) شکلی از تئاتر مستند است که در اوایل قرن بیستم پدید آمد و با مسائل روز جامعه سروکار دارد و همانند روزنامه که ستونهای متفاوت دارد، مسائل روز را در بخشهای مجزا و در کنار هم بصورت یک کل منسجم مطرح کرده و به اجرا میگذارد.

فهرست منابع:
تقي پور،اخگر(۱۳۹۵).جرم شناسي بزهکاري زنان.چاپ اول،انتشارات کلبه هنر.۸۴ صفحه.
دووینو، ژان(۱۳۹۲).جامعه شناسی تئاتر،ترجمه جلال ستاری.چاپ اول،نشر مرکز تهران.۵۳۶ صفحه.
شاهين،شهناز-قويمي،مهوش(۱۳۸۳).فرهنگ جامع تحليلي تئاتر. چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران.۸۰۷ صفحه
صادقي،عباس؛حميدي،حسن(۱۳۸۴).نوجواني وپديده بزهکاري.علوم تربيتي، نشريه پيوند. ارديبهشت ۱۳۸۴-شماره ۳۰۷ صفحه ۴۳ تا ۴۹
منعم،محمد (۱۳۹۲).تئاتر مستند(مجموعه مقالات).چاپ اول، نشر بیدگل.تهران
ميرشکار،فريد(۱۳۹۶).نشانه ونشانه شدگی در تئاتر مستند. هنرو معماری:نشریه نمایش:خرداد ۱۳۹۶-شماره ۲۱۳٫ ۴صفحه از ۲۹ تا ۳۲٫
هموند،ويل-استوارت،دن(۱۳۹۳).ورباتيم: تئاتر مستند انگلستان،ترجمه کيوان سررشته.چاپ اول،مؤسسه فرهنگي هنري نوروز هنر.تهران.۱۹۲ صفحه.

Documental theater as responsible theater; the case study of “the blue feeling of death” documental play

Abstract:
This essay tries to study the documental theater as a kind of theater that plays a significant role in paying attention to social issues and awakening people of the society. The documental theater knows the West as the outcome of modernity, especially at the time of paying attention to difficulties and political and social issues in the frame of a new kind of theater which it receives its sources and its benefits from the facts of society every day, and had an intellectual role in it; this kind of theater has been noted. In Iran the documental theater doesn’t have a long background, but we have seen a significant growth in the recent decade. The main themes of this kind of theaters are social problems and issues; it seems that this kind of problems, especially social delinquency and crimes, has been noted more by theater artists. Paying attention to poverty, working children, derelict women, hawkers, and also the issue of immigration and in some other cases murdering and crimes, are the main themes of this kind of plays. In this essay we study some of them; and as the case study, we analyze the play of “The blue feeling of death”, which is a documental theater and has been written by “Sajad Afshariyan” and directed by “Amin Miri”, and paying attention to the teenagers who are accused to kill someone. At the end we come to this conclusion that the documental theater as a kind of theater which is close to society and its problems, more than any other kind of theater can be effective in awakening different kind of people of the society. And paying more attention to it could be effective in social growth and optimization the situation of the society.
Key words: Documental theater, responsible, society’s problems and difficulties, teenagers’ crimes, the blue feeling of death