نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
معرفی نسخه خطی های نگارگری از کلیله و دمنه
تاریخچه و معرفی چند نسخه منتخب تصویرگری شده از کلیله و دمنه
کتابی که امروزه به نام‌های کلیلهودمنه، انوار سهیلی، عیاردانش، همایون‌نامه و افسانه‌های بیدپای در ادبیات جهان معروف است؛ ایرانیان از هندوستان آورده‌اند و خود چند باب به آن اضافه کرده و به این صورت تنظیم کرده‌اند .نویسنده‌ی پنچاتنترا حکیمی است برهمن به نام ویشنوشارما که زمان زندگی او به دقت روشن نیست. او برای تألیف این کتاب از زبان درباری رایج آن زمان که همان سانسکریت بوده، بهرهگرفتهاست. پژوهشگران بر این باورند که هدف از تألیف این اثر در درجه‌ی اول آموزش شاهزادگان جوان بودهاست تا با مطالعه‌ی این کتاب هم زبان سانسکریت را یاد بگیرند و هم بتوانند اندرزهای حکیمانه و اخلاقی را در بسترهای سیاسی درک کنند. شجره‌شناسی شکل‌ها و گونه‌های داستان‌های پنچاتنترا نشانگر آن است که این اثر ادبی در زمان خسرو انوشیروان اثری کهن به شمار می‌رفته و شهرت آن پیشتر به سرزمین پارس رسیده بودهاست. قدیمی‌ترین سندی که درباره انتقال کتاب‌های هندی به ایران و ترجمه آن‌ها به پهلوی سخن گفته کتاب دینکرد چهارم است. در این اثر از شاپور اول ساسانی نامبرده شده که فرمان داد تا آنچه از علوم گوناگون مانند پزشکی و ستارهشناسی، زمان و مکان، جوهر و آفرینش و … که به اعتقاد زرتشتیان در اصل مباحثی متعلق به کتب دینی بوده از روم، هند و دیگر سرزمینها گردآوری شده با اوستا تطبیق کنند. ترجمه آثار سانسکریت به پهلوی در زمان شاهنشاهی خسروانوشیروان به اوجِ شکوفایی می‌رسد. برزویه طبیب نیز که در پی داروی جاودانگی به هند سفر کردهبود، پس از آنکه فهمید راز جاودانگی در فرزانهگی است کتاب‌هایی را با خود به ایران آورد. از میان آنان، پنچاتنترا، سه داستان از مهاباراتا و افسانه کاندا پرادیوتا که به زبان سانسکریت بود با استقبال ویژهای مواجه شدند. این اثر پس از اسلام توسط ابنمقفع از پهلوی به عربی و در عصر سامانیان به فارسی دری برگردانده شد. رودکی شاعر پرآوازه این دوره نیز آن را به نظم درآورد. با همۀ این اوصاف شهرت کلیلهودمنه در قرن ششم بود؛ که با بازنویسی نصرالله منشی به اوج خود رسید. و آنگونه که پیشتر گفته شد، بعدها با نام‌های “بیدپای”، “انوار سهیلی” و ” عیاردانش” توسط دیگر ادیبان این مرز و بوم بازنویسی شدهاست. جورج موریس دلیل استقبال از کلیله را عدم علاقۀ ایرانیان همچون دیگر اقوام شرقی به سخنان خشک و خام می‌داند و اینکه ایرانیان به جای تعریف داستان‌های واقعی افسانه و تمثیل را می‌پسندیدند. خوانندۀ حکایت باید نتیجه‌گیری نهایی را از لابه‌لای کنایه‌ها و اشارات مستقیم دریابد. افسانه یکی از اشکال دلچسبِ روایتی است که قهرمانان آن اغلب حیوانات هستند، شاید بههمین دلیل است که کتابی چون کلیلهودمنه در تاریخ ادبیات ایران دارای جایگاهی والا بوده و در طول سده‌ها بهطور دائم مورد نسخهبرداری و تصویرسازی قرار گرفتهاست. در ادامه به معرفی چند نسخه ی برجسته از این اثر بی نظیر که علاوه بر ارزش ادبی از لحاظ تصویرگری نیز جایگاهی خاص دارد میپردازیم. کلیله و دمنه محفوظ در دانشگاه استانبول کلیلهودمنه ۱۴۲۲ از نمونههای بینظیر کتابآرایی و تصویرسازی است که در نیمه دوم قرن هشتم هق و دوران پادشاهی سلطان اویس جلایری در تبریز به تصویر کشیده شدهاست. سلطان اویس که خود نیز نقاشی زبردست بود، حامی و مشوق به تصویر کشیده شدن این اثر میشود؛ اگرچه با مرگ وی، نگارگری این نسخه ناتمام میماند. تصاویر این نسخه از کلیله و دمنه بصورت واقعگرایانه، کمی بزرگتر از اندازه مینیاتورها، به ابعاد ۳۳×۲۵ سانتی‌متر کشیده شدهاند. سبک این نگارهها از سویی برگرفته از سبک نگارههای شاهنامه دموت، و از سویی دیگر به نگارگری دوران جلایری نزدیک است؛ و این امر نشان دهندۀ تحول در نحوۀ تلفیق نگارهها با متن است که بسیار استادانه انجام شده. ترسیم گلها و درختان، حیوانات، چهرههای انسانی و نحوه رنگ آمیزی، دارای نوآوریهایی است که نشان دهنده وارد شدن هنرمند به سطحی جدید از هنر نگارگری است. آنگونه که اکبر تجویدی در کتاب “نگاهی به هنر نقاشی ایران: از اغاز تا قرن دهم هجری” میگوید:«در نقاشی این نسخه منظرههای گوناگونی از طبیعت و صحنههای فراوانی از حیوانات و محاسن بسیاری از تصاویر انسانی مشاهده میشود. تلفیق نوشتههای متن با تصاویر در این کتاب با آزادی بسیار و ابتکارات فراوان همراه است و ترسیم گلها، درختان و آب و کوه در نهایت استادی انجام گرفتهاست. از نظر رنگآمیزی و توجه به زیبایی این کتاب در حد خوبی قرار دارد.
کلیله و دمنه محفوظ در کاخ گلستان
کلیله و دمنه بهرامشاهی در ۱۰۷ برگ با ۳۴ نگاره و یک سرلوح دو برگی اکنون در کتابخانه کاخ گلستان به شماره ثبت ۲۱۹۸ نگهداری میشود. ظرافت و پرداخت قوی این نسخه در وهلۀ نخست این شبهه را ایجاد کرد که این اثر مربوط به دوران صفویه و از آثار کمالالدین بهزاد است؛ اما پس از مطالعات دقیقتر و بررسی شیوه طراحی پیکرهها و همچنین سبک تذهیب آن، گمان رفت که متعلق به کارگاه شاهرخ در هرات باشد و بدست میرخلیل، از نقاشان فعال آن دوره نگارگری شدهباشد. مطالعات بیشتر بر روی آن و مقایسه با دیگر نسخ نگارگری دورههایِ محتمل نشان میدهد که این نسخه در اوسط قرن نهم هجری و پس از مرگ شاهرخ پدید آمده باشد. نگارگر به الگوهای سبک جلایری دسترسی داشتهاست اما در چهرهپردازی از سبک جلایری عبور کرده و زمینهساز سبکهای بعدی شدهاست. این اثر در قطع وزیری به ابعاد ۲۱۰ × ۳۰۰ با ۲۱ سطر در هر صفحه، توسط مولانا اظهر تبریزی از خوشنویسان بنام کارگاه بایسنقر خوشنویسی شدهاست. متن و اشعار پارسی به خط نستعلیق خفی به رنگ مشکی، اشعار عربی و احادیث و امثال به خط رقاع به رنگهای طلایی، شنگرف و لاجوردی، آیات قرآنی با ثلث جلی با همان رنگها و عناوین بابها با ثلث جلی و به رنگ طلایی خوشنویسی شدهاند.
کلیله و دمنه محفوظ در توپقاپو سرای استانبول
از نیمه نخست قرن نهم هق، دوران حکومت بایسنقر میرزا، دوران نسبتاً پایدار سیاسی، اجتماعی و هنری ایران یاد میشود. وی در هرات با تأسیس مرکزی فرهنگی هنری زمینه ترقی هنر و فرهنگ را در عصر خود پیریزی میکند. بدین ترتیب هنرمندان مکتب هرات با دسترسی به آثار سبک جلایری و پیش از خود، بیآنکه سنتهای هنری پیشین را نقض و ترک کند، با ایجاد تغییراتی ارزشهای بصری جدیدی خلق کردند و پلی میان سبک آلجلایر و مکتب نوظهور هرات میزنند. کلیلهودمنه بایسنقری یکی از نمونههای مهم این مکتب است که با نام کلیلهودمنه ۱۰۲۲٫R در توپقاپو سرای استانبول نگهداری میشود. این نسخه ارزشمند در کارگاه هنری بایسنقر، توسط محمدبنحسام، معروف به شمسالدین سلطانی خوشنویسی شده و به تاریخ ۸۳۳ هق مرقوم گردیدهاست. انتخاب و ترکیب رنگها در ۲۵ نگاره این نسخه بسیار ویژه و چشمگیر است. پرداختن به جزئیات با ظرافت بالا، نحوه رنگگزینی و مهارت در القای حالات انسانی در فیگور حیوانات نشان میدهد که نگارگر در یک فضای حرفهای (دربار بایسنقر) آموزش دیدهاست. رنگهای ارغوانی، بنفش روشن در ترکیب نقرهای، سبز فیروزهای و آبی تند همراه با تصویرگری هنرمندانه، این نسخه را از دیگر نسخ همدورهاش متمایز میسازد.
باوجود بزرگ بودن پیکرهها، فضای کافی برای ایجاد تعادل بصری در ترکیب بندی وجود دارد. اگرچه رنگ گزینی به شیوهای بوده است که تصاویر را به سمت تکرنگی دیده شدن و یکنواختی تصاویر سوق داده اما پرداخت نهایی به غایت استادانه صورت گرفته است. هرچند نگارگری کلیلهودمنه ۲۱۹۸ کاخ گلستان متفاوت است، اما بنظر می‌رسد این اثر الگویی برای نمونههای بعدی خود بودهاست.
این مطلب بدون برچسب می باشد.