تحلیل ادبی کاریکلماتور هاله زارع نی ریزی به قلم استاد فیض شریفی

چند تک مضراب بر کتاب کاریکلماتور های ” می میرم برای این که روحم شاد شود. ”
هاله ی زارع نی ریزی
نشر ایهام ۱۴۰۲
این دفتر ۱۷۰ صفحه ای، ۱۳۸۴ کاریکلماتور را در بر گرفته است.
هاله ی زارع نی ریزی ، شاعر طنازی است .کاریکلماتورهایش به ” سن ریو ” می ماند .
سن ریو از اسم ” کارای سن ریو ” گرفته شده؛ شاعری که ۲۴ سال بعد از وفات باشو به دنیا آمده است.
کسادی بازار طنز سبب‌ شد که او به فکر چاره بیفتد .سن ریو ، شعری طنز آمیز و سرگرم کننده است که سخت بی رگ و ريشه است ، به عمق نمی زند ، سن ریو به معنی ” بید رودخانه ” است .عمدتا هایکو سرایان جدی کار ، درخت ” گيلاس در کنار رودخانه ” را مظهر زیبایی تلقی می کردند ، اما آقای سن ریو ، بید را ( نه بید مجنون ) که درخت زیبایی به حساب نمی آمد ، مظهر زیبایی شناسی این ژانر جدید برگزید تا بین هایکو و سن ریو تفکیک قائل شود .
هدف سن ریو نو آوری نوعی هایکوی سبک و شوخ طبع بود که برای عوام قابل فهم باشد .او در ۷۳ سالگی و کمی پيش از مرگ ، به رسم و سنت شاعران آن عصر ، این شعر را به عنوان شعر مرگ و یا شعر سنگ مزار نوشت ، که نشان از درک عمیق او از هایکو دارد . بسیاری از سن ریوهای نی ریزی سنگ قبری است .
نگاه‌ طنز آلود به طبیعت بشر و دیدن تناقضات میان آدم ها، مربوط به حوزه ی سن ریو است .سن ریو دروغ را برملا می کند .دروغی که آدم به خودش و درباره‌ی خودش می گوید تا نقطه ضعف‌های خودش برملا نشود .
غالبا انسان ها دیگران را نقد می کنند اما از نقطه ضعف های خودشان‌ بی خبرند یا آگاهانه بر آنها چشم می پوشند .آشکار کردن این رویکرد بر عهده ی سن ریو است .سن ریو گاهی کاريکاتور آدم ها را به خودشان نشان می دهد :”
حالش خوب است
اما چیزی از دماغش
دیگر نمانده ”
انگار حال آدمی را نشان می دهد که بر اثر پاک کردن مداوم بینی ، دماغش سرخ و کوچک شده است .
سن ریو اهل توهین کردن نیست ،
نی ریزی هم توهین نمی کند ، به هرچه در اطراف و اکناف خانه و کوچه و خیابان است ، حمله می برد ، حرف می زند و می گويد و می خندد. و هرچیزی که هست نشان می دهد .نقطه ی افتراق سن ریو با هجو و جوک همین جاست :”
۱- بی سرزنش به من ، مدام از عروس همسایه، تعریف می کند .”
۲- چه مرد آداب دانی
جایش را به کسی داد و بعد پیاده شد
۳ – مورچه ها دور تا دور تن مرده ی پروانه ای، انگار که جشن .
۴- آن زن ناخن خشک اما از بریز و بپاش هايش وراجی می کند .”
ایراد مهمی که به سن ریو وارد می کنند عوام زدگی آن است زیرا که اغلب سن ریو نویسان از قشر فرودست اجتماع بوده اند، بی هیچ شم شاعرانه ای اما سن ریوهای نی ریزی، لبريز از حس شاعرانه و هنری است :”
۱- حضرت اجل یکی یکی آدم ها را در قبرستان پاگشا می کند .
۲- هرکس لااقل یکبار سر و کارش به قبرستان می افتد .
۳- همه‌ ی رودها در بستر می میرند .
۴ – وقت مردن برای اجل کاریکلماتور می خوانم که از خنده بمیرد .”
بیش ترین دستمايه ی سن ریو امور جنسی، امور سادیسمی و مازوخیستی و توحش نوع آدم است . باید همیشه در دنیای انسان‌ باشد اما اهل این دنیا نباشد .
سن ریوهای نی ریزی اما
اروتیکی و جنسی نیست ، او حقیقت نابود کننده را ترسیم می کند و تمایل به آشکار کردن فریب و نیرنگ دارد .
گاهی کاریکلماتور های نی ریزی میان رئالیسم سن ریو و ايده آلیسم و زیبایی شناسی هایکو گام می زند . چیزی از زندگی و امور واقع و چیزی مدام در حال بودن و شدن است که هر دو برای زندگی لازم است‌، رفتن از واقعیت و برگشتن به واقعیت زندگی .
هایکو دنبال آرمان های استتیکی و هنری است ولی سن ریو لخت و عریان است و به هيچ وجه آفرينش های هنری برایش اهمیت ندارد ‌و به ذات پدیده ها و اشياء نفوذ نمی کند .هایکو مثل رعد و برق است در یک لحظه پدیدار می شود:”
۱-،خاک در چشم باد
رفته
به خود می پیچد
۲- فکر دریا
در دل گندم زار
موج می اندازد …”
این نوع هایکو واره ها از تمام مصائب زندگی می گذرند، دوست ندارند در متن واقعیت های سخت و سمج بنشینند .
سن ریوهای نی ریزی گاهی به عمق می زنند :”
پرنده ی پیر را از آواز لرزانش می شناسم ..”
گاهی به سطح می رود :”
موشی که از گربه پنیر می دزدد، شاه موش است .”
فيض شریفی در پیشگفتار کاریکلماتور های نی ریزی، تفاوت های بنيادين، هایکو ، کاریکلماتور، شعر کوته و کوتاه‌ و کلمات قصار را نشان داده است و در پايان نوشته است که:” هایکو پا در آب مقدس‌ و خالص ذن باشو می گذارد ،کاریکلماتور گاهی گرفتار شیطنت های شاعرانه می شود و گاهی نمی شود ولی آن چه هاله ی زارع نی ریزی می گويد خیلی به شعر نزدیک می شود و جملات قصار معمولا قافیه ای جدی دارد و گاهی هرگونه شعریت را کنار می زند .”

فیض شریفی
یازدهم امرداد ماه ۱۴۰۲
********************

نویسنده استاد فیض شریفی

تنظیم‌: رامک تابنده