سیل های ویرانگر و مدل رفتار سازمانی صنعت نفت در مدیریت بحران

سیل های ویرانگر و مدل رفتار سازمانی صنعت نفت در مدیریت بحران

فرشید خدادادیان

پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

ایران از دیرباز و به سبب قرار گرفتن در اقلیم خاص و متاثر از شرایط طبیعی و زیست محیطی، شاهد سیلاب های مهیب و مخربی در مقاطع زمانی مختلف بوده است.از جمله سیلاب هایی که در مناطق نفت خیز ایران رخ داده و در این راستا و به استناد اسناد و گزارش های مستند تاریخی، مدل رفتار سازمانی صنعت نفت در مقاطع مختلف، قابل توجه و تامل بوده و بازخوانی آن حتما آموزنده خواد بود.

میراث صنعتی نفت، تنها تاسیسات و رخ دادهای فنی و عملیاتی نیست و تجربیات مختلف در زمینه های متنوع و متعدد متاثر از زیست بوم و جغرافیای طبیعی و جوامع انسانی نیز ر این زمینه فابل توجه هستند.

در بررسی پیشینه این رفتار سازمانی،علاوه بر گزارش سیلاب های ویرانگر در مقاطعی از آغازین سال های فعالیت کمپانی و حین عملیات اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران، حداقل طی نیم قرن اخیر، چندین و چند سیل ویرانگر در ایران و خصوصا در این مناطق به وقوع پیوسته که از این میان دو سیلاب سال های ۱۳۴۷ و ۱۳۵۸ ویرانی های بیشتری را ایجاد نموده اند!طی این یادداشت، مستند به گزارش های منتشره در مطبوعات آن دو مقطع، به این سیلاب ها و مشخصا نقش صنعت نفت در مدیریت بحران و کاهش مشکلات و آلام سیلزدگان اشاره شده است.

سیل بهمن ۱۳۴۷و تخریب ابنیه و تاسیسات

بهمن سال۱۳۴۷ مناطق مختلفی از ایران محل جولان سیلاب هایی مخرب بودند.اهالی خوزستان و کارکنان صنعت نفت نیز نخستین روزهای بهمن ماه سال ۱۳۴۷خورشیدی را با بارش های متوالی و شدید آغاز کردند.

روزنامه اطلاعات در تاریخ چهارشنبه دوم بهمن ۱۳۴۷ طی شماره ۱۲۷۹۷ خود گزارش داد كه در اثر سیل راه آهن جنوب بسته شد و سیلاب در خیابان های اهواز و آبادان، عبور و مرور را مشکل کرده است. این بارندگی ها البته محدود به خوزستان نبود و همزمان ریزش باران در رشت و سایر شهرهای شمالی کشور نیز مشکلاتی را برای مردم به وجود آورد.

راه آهن تهران- خرمشهر که محور مواصلاتی ریلی مهم در اتصال شمال و جنوب ایران محسوب می شد در اثر این حادثه ی مخرب در چند نقطه آسیب دید و برای ترمیم آن فعالیت آغاز شد. بر اثر جاری شدن سیل در طول راه آهن، اکثر خانه های کارگران و افراد بومی در منطقه بین “اندیمشک” و اهواز در محاصره آب قرار گرفت و کارگران مذکور به اتفاق خانواده های خود به داخل واگن های قطارهایی که در ایستگاه های بین راه متوقف بودند پناه بردند. همزمان شاهراه خوزستان- تهران نیز به علت فرو ریختن پل شاهور مسدود شد.

در روزهای نخست این سیل مهیب، روستای “خوردورق” آبادان به زیر آب رفت و آتش نشانی و خدمات و مستغلات پالایشگاه آبادان برای کمک به سیل زدگان وارد عمل شد.به علت وضعی که بر اثر طغیان دریا و رودخانه های کارون، بهمنشیر و اروند رود به وجود آمد، انجمن شهر آبادان با حضور آقای فیلی، معاون کل شرکت ملی نفت در حوزه قرارداد و شهردار آبادان، جلسه فوق العاده ای تشکیل گردید و از طرف تیمسار دریابان “منشی” فرمانده هنگ دریایی مستقر در خوزستان نیز عده ای از سربازان نیروی دریایی بسیج شدند تا در صورت بالا آمدن بیشتر آب آماده کمک به مردم باشند.

همزمان با وقوع سیل در خوزستان و آبادان، قرار قبلی حضور معاون نخست وزیر شوروی در آبادان لغو شد و هواپیمای اختصاصی وی و هیئت همراه، به علت نامساعد بودن هوا از طریق اصفهان به تهران بازگشت.مطبوعات محلی همچنین گزارش كردند که در ایام بارندگی و سیل مذکور هوای آبادان و خرمشهر مه آلود بوده و ایاب و ذهاب موتور لنج ها به کویت و سایر شیخ نشین های خلیج فارس نیز صورت نگرفت.سیلاب پل شاهور را فرو ریخت، کلیه اتوبوس هایی که از اهواز عازم تهران بودند یا از اندیمشک به اهواز می رفتند، در طرفین پل متوقف شدند.

در مسجد سلیمان، مرکز میادین نفتی نیز سیل ویرانگر خساراتی را ببار آورد. روزنامه اطلاعات در صفحه ۵ همان شماره از خود نوشت؛ سیل وحشتناک در روستای “یک مه” واقع در ۴۰ کیلومتری مسجد سلیمان جاری شد و ۴ نفر از روستائیان را به اسامی موسی راکی ۵۵ ساله، احمدقلی راکی ۲۰ ساله، ملک شجاعی۲۰ ساله و علی بابادی ۲۲ ساله به همراه ۸۰۰ راس گوسفند و بز را با خود برد.

سیلاب بهمن ۴۷ محدود به جنوب غرب ایران نبود و قسمتی از تهران را نیز فراگرفت.سقف بازار تهران در چند نقطه فرو ریخت و مغازه ها تعطیل شدند. محلات جنوب شهر در محاصره سیل افتاد و یک ساختمان چهار طبقه نیز در قلعه وزیر خراب شد.

در خوزستان با طغیان رودخانه کرخه، آب از مسیر سرریز شد و ماموران با کمک مردم کیسه های شن را جلوی سیلاب گذاشتند تا از نفوذ آن به خانه ها و مزارع شان جلوگیری کنند.

پنجم بهمن ماه، روزنامه ها گزارش دادند که تاکنون ۱۸جسد از رودخانه ی کارون گرفته شده و مهندس سالور، استاندار خوزستان از دولت استمداد کمک کرد.همزمان آب سد محمدرضا شاه (سد دز كنوني) به طور قابل ملاحظه ای بالا آمد و به همین جهت مامورین دریچه های بالای سد را باز کرده و آب با فشار فوق العاده ای از دریجه ها خارج شد.

ستاد اصلی امدادی زیر نظر آقای سالور، استاندار و با عضویت معاون شرکت ملی نفت در حوزه عملیات، فرماندار لشگر، فرماندار اهواز، رئیس شهربانی، رئیس جمعیت شیر و خورشید سرخ و شهردار اهواز تشکیل گردید.

همزمان ناحیه نفتی دارخوین اهواز نیز به محاصره سیل افتاد و چون سیلاب به طرف خانه های مسکونی پیشروی می کرد، توسط نیروهای شرکت نفت و مراکز امداد و نجات ارتش یک هزار گونی پر از ماسه به محل فرستاده و ساخت سیل بند توسط کارکنان شرکت نفت و مردم محلی انجام گرفت.در چنین شرایطی؛ سیل باعث هجوم مارها به مناطق مسکونی شوشتر شد و روزنامه ها نوشتند كه ظرف دو روز گذشته اهالی صدها مار را کشته اند!

آب کارون به میزان سه متر و شصت و هفت سانتی متر بالا آمده بود و شدت جریان آب در حدود پنج هزار و پانصد متر مکعب در ثانیه برآورد می شد.همچنین پیش بینی می شد سطح آب کارون در صورتی که بازندگی مجددی نشود تا یک متر دیگر بالا می آيد و به حدود پنج متر در شهر اهواز می رسد.با بحرانی تر شدن اوضاع، آن هم همزمان با ششم بهمن ماه سالروز انقلاب(فرمایشی)شاه و ملت، امیرعباس هویدا، نخست وزیر کمیته های امنیت و ستاد عملیاتی را در شهرهای اهواز، آبادان، خرمشهر، دزفول، سوسنگرد و مسجد سلیمان تشکیل داد تا این کمیته ها به طور شبانه روزي سرگرم رسیدگی به وضع مناطق سیل زده باشند.

با طغیان رودخانه های بهمنشیر و کارون در ناحیه آبادان، سیلاب در نقاط اطراف رودخانه ها جاری شد و در باغ سده احمد آباد دیواری به علت سیل فرو ریخت و ۷نفر زیر آوار رفتند که دو نفر آنها کودک و به اسامی مهدی احمدیان ۷ ساله و رمضان کیهانی ۸ساله کشته شدند.به همین دلیل در جلسه انجمن شهر آبادان تصمیم گرفته شد کلیه دیوارهای گلی در سواحل بهمنشیر و کارون تخریب شود تا از ریزش آوار و تلفات ناشی از ان جلوگیری گردد.

با ادامه سیلاب در مناطق نفتخیز، قربانیان سیل خوزستان در شاه آباد و مسجد سلیمان به شصت نفر رسید. شهر شوش تخلیه شد و مردم به ارتفاعات پناه بردند.مناطقی از اهواز شامل چهارصد دستگاه، باشگاه قایقرانی، محله کولی ها، باشگاه کلوپ شنا، تصفیه خانه گلستان و باغات شاه در محاصره سیل قرار گرفتند.در همان روز ششم بهمن ماه، در مسیر شوشتر به دزفول اتوبوسی با ۴۳سرنشین بکام سیل كشيده شد و در آن حادثه نیز متاسفانه سه نفر جان باختند.همچنين چهل نفر به وسیله هلی کوپترهای گشتی ارتش و شیر و خورشید از مرگ حتمی نجات یافتند و مجروحین حادثه به بیمارستان شرکت نفت در آبادان منتقل شدند.

روزنامه اطلاعات در شماره روز دوشنبه هفتم بهمن ۱۳۴۷ شماره ۱۲۸۰۱ تیتر زد؛ سیل اهواز را خانه به خانه تسخیر می کند.این روزنامه همچنین از بازدید نخست وزیر از خوزستان خبر داد و نوشت: مردم اهواز از ترس سیل دسته دسته از شهر خارج می شوند.سیل خوزستان به یک فاجعه تبدیل شده و خطر طغیان فرات خرمشهر را تهدید می کند.هشت هزار سیل زده در مساجد سکونت داده شده اند و در شرایطی که دریچه های سد از نو باز شده، جریان آب آشامیدنی شهر اهواز به کلی قطع شده است.

روز سه شنبه هشتم بهمن در حالی که امید به پایین رفتن سطح آب کارون و رفع خطر بود، مجددا باران های سیل آسا در خوزستان آغاز و سیل با سرعت به طرف خرمشهر سرازیر شد.جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران پنج اردوگاه در اهواز، خرمشهر، سوسنگرد، دزفول و بندر شاهپور دایر کرد.

در تمامی ایام نزدیک به بیست روزه سیل در خوزستان کارکنان صنعت نفت دوشادوش مردم خوزستان و دیگر هموطنان خود در مدیریت بحران و خدمت رسانی به سیل زدگان حضور فعال داشتند و علاوه بر حفاظت و حراست از تاسیسات نفتی، در عرصه ی خدمات عمومی و اجتماعی به سیلزدگان نیز تلاش می نمودند.در جریان سیل مذکور، هیچ گونه گزارشی از تخریب یا آسیب تاسیسات نفتی در رسانه ها و اخبار منتشر نشد و مشارکت صنعت نفت در مدیریت بحران سیل در کنترل آن بسیار موثر بود.

پنجشنبه ۱۰بهمن ۱۳۴۷نخست وزیر دستور داد کلیه مدارس در نقاط سیل زده مدت پانزده روز تعطیل باشد و با فروکش کردن سیل، بازسازی مناطق سیل زده آغاز گردید.

سیل بهمن ۱۳۵۸؛همزمان با نخستین سالگرد پیروزی انقلاب

یازده سال پس از فاجعه سیل مرگبار در مناطق نفتخیز جنوب و در یکمین سالگرد پیروزی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، کشور مجددا شاهد سیلی عظیم و ویرانگر بود. سهمگین بودن این سیل در روز ۲۲بهمن سال ۱۳۵۸ باعث شد تا تیتر اصلی روزنامه های ایران یک روز پس از سالگرد پیروزی انقلاب به پوشش اخبار آن اختصاص یابد؛ سیل شدید حالت فوق العاده ایجاد کرد.

بدنبال سه روز بارندگی در منطقه خوزستان و جاری شدن سیل در اکثر شهرهای این استان کار کمک رسانی به سیل زدگان از سوی گروه ها و ادارات و موسسات آغاز شد.در چهل و هشت ساعت نخست این سیل ویرانگر متاسفانه ۹نفر کشته شدند. ۲نفر در اهواز، ۲نفر در مسجد سلیمان و ۵نفر در رامشیر و رامهرمز.با طغیان رودخانه کرخه ۶۰روستا در محاصره سیل قرار گرفتند و در ۱۲روستا سدهای خاکی شکسته شد.بستان و هویزه در محاصره سیل قرار گرفت و قسمتی از شهر سوسنگرد نیز در معرض خطر واقع شد.

مهندس غرضی، استاندار وقت خوزستان اعلام کرد که به اتفاق حاکم شرع اهواز و فرمانده لشگر به صورت هوایی از روستاهای اهواز و دشت شوش بازدید کرده است و همزمان از شوشتر خبر رسید سد گتوند بر اثر فشار سیل شکست و تمام بخش گتوند و خانه های مسکونی آن زیر آب رفت.سیل همچنین به روستاهای مسیر آغاجاری و رامشیر خساراتی وارد کرد و طبق یک گزارش ۸نفر از روستائیان متاسفانه کشته شدند.همچنین سیل، قایق حامل دو نفر از کارکنان شرکت نفت را در منطقه مارون واژگون کرد که يكي از آنها کشته شد. تاسیسات و چاه های نفتی کوپال و مارون را آب فرا گرفته است و ساکنان روستاهای بین این مناطق از ترس سیل فرار کردند. همچنین یک لوله نفت در منطقه مارون شکست و نفت فراوانی سطح رودخانه این منطقه را پوشاند.

روز چهارشنبه ۲۴بهمن۱۳۵۸ در حالی که مطبوعات از بسیج برای کمک به سیل زدگان خوزستان خبر می دادند، شمار قربانیان به ۲۸نفر رسید و فراخوان داد شد تا همگان به یاری سیل زدگان بشتابند.

در سیل مذکور، اکثر جاده های فرعی که به چاه های نفت منتهی می شد زیر آب رفت و دسترسی به چاه ها غیر ممکن و رفت و آمد در این مناطق قطع شد.روستائیان ساکن در اطراف تاسیسات نفتی مارون و کوپال بحال فرار روستاها را ترک کردند و در تاسیسات نفتی پناه گرفتند.شرکت ملی نفت این بار نیز دوشادوش دیگر سازمان ها و ارگان ها برای حل مشکلات مردم مشارکت داشت و یک فروند هلی کوپتر شرکت گاز به منظور نجات ساکنان روستاهایی که در محاصره سیل بودند، عازم منطقه رامشیر و آغاجاری شد.در منطقه نفتی”مارون”بدنبال شکستن یک لوله و پخش شدن نفت، اکیپی از ماموران شرکت نفت عازم منطقه شدند.

روز پنجشنبه ۲۵بهمن ۱۳۵۸ روزنامه اطلاعات در شماره ۱۶۰۷۴ خود از این خبر داد که پل معلق اهواز در خطر انهدام قرار دارد و همچنین افزود: ۲عضو شورای انقلاب به خوزستان رفتند و همزمان غواصان، هلی کوپترها و هاورکرافت ها نیز به یاری سیل زدگان فرستاده شدند.

در همان روز و به دنبال شکستن سد ساحلی در ناحیه ی”نیوساید” که کوی منازل کارکنان شرکت ملی نفت در اهواز بود، آب به سوی خیابان منطقه نیوساید سرازیر شد و کارکنان مستغلات شرکت نفت و ستاد بحران استان برای جلوگیری از پیشروی آب به سوی خانه های مسکونی کارکنان با ایجاد سیل بند اقداماتی به انجام رساندند.

در مسجد سلیمان و به دنبال شکستن پل تمبی، پل دوم تمبی در کنار کارخانه برق نیز فرو ریخت و باعث شکستن لوله های آب و گاز و نفت سیاه که در زیر پل قرار داشت، شد.با شکستن لوله، نفت سیاه در محوطه وسیعی از دره های منطقه تمبی، حوضچه ای بزرگ از نفت سیاه به وجود آمد و کارگران شرکت ملی نفت بلافاصله در محل حاضر و عملیات ترمیم لوله را آغاز کردند.

محورهای ارتباطی و جاده های؛ اهواز به مسجدسلیمان، اهواز به هفتکل، اهواز به شوشتر، اهواز به دشت آزادگان و اهواز به ماهشهر مسدود و ارتباط تلفنی نیز قطع شد.

روز شنبه ۲۷ بهمن ۱۳۵۸ در شرایطی که سیل ۲۰ هزار کیلومتر مربع از اراضی خوزستان را فرا گرفته بود، (زنده یاد)مهندس معین فر، فرستاده ویژه شورای انقلاب به منطقه، سیل خوزستان را یک فاجعه دانست.مدتی بعد کارشناسان اطلاع دادند که برای بازسازی خرابی های سیل خوزستان ۴۰۰ میلیون تومان اختصاص یافت.سیل خوزستان در سال ۱۳۵۸ نیز نهایتا مدیریت و خسارت ها جبران گردید، اما عدم هماهنگی بین دستگاه های اجرایی و صنعت نفت که متاثر از فضای انقلاب بود، باعث گردید تا در نبود هماهنگی های لازم، خسارات بیشتری نسبت به سیل سال ۴۷ علی رغم حجم و گستردگی کمتر سیل جدید وارد شود.

سیل، بحران است و”مدیریت بحران” در مواجهه با چنین پدیده ای، مستلزم؛ دانش، توجه به تجربیات تاریخی،امکانات و تجهیزات و رفتار سازمانی مناسب در مدیریت چنین بحران هایی است.

فرشید خدادادیان

پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی