فرهنگ کهن گناباد – مهندس حمید رضا گرامی

گناباد شهری کهن با میراث جهانی یادگاری از دل تاریخ

پیشینه تاریخی شهرگناباد

شواهد برجای مانده از جمله اتلال و محوطه های باستانی نشان از استقرار و زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ در این ناحیه دارد . با این همه گناباد از جمله شهرهای كهن ایران زمین است كه به دلیل استقرار در منطقه سوق الجیشی مورد توجه حكمرانان در دوره هخامنشی نیز بوده است . قنات گناباد كه برخی احداث آن را به بهمن پسر اسفندیار نسبت می دهند، نشان از آبادانی و رونق این ناحیه در ادوار دیرین دارد. از سوی دیگر در روایات شاهنامه نیز گناباد عرصه جنگ و حماسه در دوره اساطیری بوده است و از برخی مناطق آن نیز در این اثر حماسی نامبرده شده است. این شهر در صدر اسلام با نام “جناید” به تمدن عصر اسلامی راه یافته و به استناد نوشته های تاریخ نگاران و جغرافی نویسان از اغتبار و اهمیت خاصی برخوردار بوده است .

در اینجا ادامه ی مقاله ی گناباد را مطالعه می‌کنیم و به هنرها و صنایع این شهر اشاره می‌شود.

صنایع دستی و نمد مالی

نمد مالی یکی از حرفه های بومی صنعتگران گناباداست که نحوه تولید آن در موزه به نمایش در آمده است. انواع فرآورده های نمدی ازمتراکم نمودن توده های پشم و کرک در شرایط فنی مناسب بوسیله ی ورز دادن ساخته میشوند. محصولاتی مانند کلاه نمدی،پالتو نمدی،نمد زیر انداز از این دست اند که درمیان عشایر خراسان موارد استفاده بسیار دارند.هنر نمد مالی در روستاهای گناباد از قدیم الایام رواج داشته است.

عطاری و گیاهان دارویی

در قدیم الایام، عطاری بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می داده اند.خراسان رضوی به دلیل داشتن پوشش گیاهی متنوع و کوهپایه ها و دشت های آکنده از انواع گیاهان دارویی یکی از غنی ترین سرزمین های کشور در زمینه گسترده طب گیاهی به شمار می رود. از مهم ترین گونه های دارویی و ادویه می توان به گل گاوزبان،کاکوتی،فلفل، اسطوخودس،سه پستان، گل زوفا، دارچین،زردچوبه،ترنجبین،آویشن و گل زوفا اشاره مپکرد.عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی مردم سایر حوائج آنها را در زمینه انواع شربت ها، عرقیات، ادویه و غیره مهیا می نموده اند.

پارچه بافی

یکی دیگر از غرفه های موزه،پارچه بافی، دستبافی یا نساجی سنتی در گناباد را به تماشا گذاشته است این پارچه های سنتی با کمک دستگاه های بافندگی دو وردی ،چهار وردی و …. تولید می شوند. جاجیم ،پارچههای دستباف پنبه ای ،پشمی و ابریشمی نمونه ای از این تولیدات اند که در مناطق شهری،روستایی و عشایری بافته می شوند. دستبافی از گذشته های دور یکی از حرف سنتی صنعتگران این خطه می باشد و در اکثر روستاها به شکل خانگی یا کارگاهی تولید میشوند. از سایر بافته های سنتی گناباد می توان از تولیدات برک بافان و فرت بافان یادکرد،که شامل انواع حوله،دستمال ،لنگ،چادر و پارچه پیراهنی میباشند.

دستگاه کشاورزی دنگ

در غرفه ای از موزه مردم شناسی گناباد دستگاهی به نام دنگ به تماشا در آمده است که از آن برای کوبیدن ارزن گاورس و سایرغلات به منظور جدانمودن پوسته آنان استفاده می شده است. این دستگاه از قطعه چوبی پهن به طول ۴-۵/۳ متر که بخش فوقانی آن به شکل گرزی درآمده ساخته شده است. درانتهای چوب نرسیده به آخر، سوراخی تعبیه شده که چوب دیگری به عنوان محور از آن می گذشته و دو پایه ی چوبی در دو سوی این محور نصب می گشته است. در کنار گودال محل نصب دنگ، سکویی از چوب یا گل به شکل منبری پلکانی می ساختند. ابتدا غلات یا ارزن را داخل گودال ریخته،آنگاه دو نفر در انتهای چوب دنگ ایستاده پای خود را روی چوب اصلی گذاشته فشار می اورند تا بخش سر دنگ به طرف بالا حرکت کند. سپس هنگام پایین آمدن محور اصلی روی آن بخشی از دستگاه که به قسمت گرز مانند نزدیک تر است می پریدند و این عمل چندین بار انجام می پذیرفته است تا پوست غلات از ان جدا شود. بعد از کوبیدن درروزی که باد می وزیده است دانه ها را باد می داده تا پوست از دانه جداشود.

آهنگری

آهنگری یکی از مشاغل تاریخی در همه جوامع انسانی به شمار می رود.کشف فلز آهن و نحوه ی استفاده از ان انقلابی در سرنوشت انسانقلمداد شد. آهنگر خانه ها، مادر ساخت و تولید ابزار اولیه بشر محسوب می شدند. دراین اماکن صنعتگر آهنگر مصنوعات آهنی نظیر بیل، کلنگ، میخ، گاو آهن،زنجیر،چهار شاخ،انبر و قیچی های گوناگون را می سازد. ابزار و وسایلی که در آهنگر خانه ها مورداستفاده قرار می گیرد عبارتند از : انبرزغال بردار، انبر کج، انبر دست، پتک، قلمسندان سوهان و کوره ی دم و بازدم.

گیاه شاخص خراس

استخراج روغن از دانه های روغنی گیاه خراس با استفاده از دستگاههای بومی روغن کشی در موزه شهر به نمایش درآمده است. گنابادیان به این دستگاه بومی روغن کشی خراس یا دستگاه عصاری می گویند. قسمت اصلی خراس از تنه ی قطور درخت توت تهیه می شود و سنگ داخل آن را که به سنگ بچگی شهرت دارد از سنگ ترس یا گرانیت به شکل استوانه ای تو خالی و سطل وار می تراشند. بخش پایینی از دو چوب متصل به هم که یک سوی آن به کمر خراس بسته شده است تشکیل شده، به زعمی که حول محور آن بگردد و سوی دیگر آن به اسب یا قاطر یا الاغ بسته می شود و چهار پا حول دستگاه می چرخد. هاون یا چوب بالایی به چوب پایینی که به استر بسته می شده است متصل می گردد و داخل سنگ بچگی استقرار می یابد، دانه های روغنی بدین وسیله فشرده می شده اند و روغن شان از سوراخ پاینی خارج گردید و به مصرف می رسیده است.

قالی بافی

در گناباد برای بافت قالی عمدتاً از دارهای چوبی مستحکم و به شکل عمودی استفاده می شود. ابزار کار قالی بافان گناباد شامل دفتینیا شانه،کارد، قیچی و انواع الیاف پشمی الوان می باشد. در بافت این قالی ها ازالیاف پشمی و به ندرت پنبه ای استفاده می شود. نقشه های به کار رفته بر پهنه قالی های این خطه همچون نقوش متداول در سایر مناطق خراسان جنوبی می باشند. در بافت فرشهای گناباد از گره های فارسی استفاده می شود که اصطلاحاً به آنها فارسی باف میگویند.

سفال مِند

آن چنان که از نام آن بر می آید این سفال دریکی از روستاهای گناباد موسوم به روستای مند تولید می شود. سفالگری در گناباد باپیشینه ای پنج هزار ساله و هم چون تمدن های هم عصر خود از شیوه ای یکسان در ساخت پیروی می کند اما سفال مند با مصالح و تزئینات متفاوت به شکل پدیده ای نو ظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند رایج شده و با سفال های میبد یزد، اصطهیان فارس وشهرضای اصفهان شباهت بسیار دارد. سفال مند به لحاظ نوع مواد سازنده به دو گروه جسمیو چینی تقسیم می گردد. ماده ی اولیه ی سفال جسمی خاک رس و سفال چینی ترکیبی از پودرسنگ و گل سرشور میباشد. سفال مند معمولاً لعاب دار است. اما مهم ترین مشخصه ی سفالمند عناصر تزئینی برگرفته از طبیعت است.
این عناصر شامل چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی می باشند. از جمله نقوش مشهور سفال مند” نقش ماهی” است که جایگاه والایی در روایات اسطوره ای دارد.ماهی در اعتقادات ایرانیان باستان سرور آفریدگان آبی و بزرگترین آفریدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگترین آفریدگان اهریمن است. نقوش خورشید خانم، پرنده، پروانه، بته جقه، گل و مرغ،گل و پروانه، گل کدو، کتیبه، ابرو کل، محرمات، خونه کی و انواع اسلیمی از دیگر نقوش به کار رفته بر بدنه ی سفالینه های مند گناباد هستند. که انواع این ظروف و نحوه ساخت و پرداخت آنان در یکی از غرفه ها به نمایش گذارده شده اند.

از مشاهیر گناباد شیخ بهلول گنابادی
مرحوم حاج شیخ محمد تقی فرزند حاج شیخ نظام الدین بیلندی از علما و روحانیون معاصر گناباد که در واقعه مبارزه با سیاست کشف حجاب رضاخان نقش فعالی را ایفا کرد . او در سال ۱۳۱۴ خورشیدی در مسجد گوهرشاد مشهد منبر رفت و مردم را به مخالفت و قیام علیه حکومت وقت و سیاستهای ضد اسلامی رضا شاه تحریک و تشویق نمود.

مقبره جغتین

این بنا، در قریة گیسور در ۷۲ کیلومترى شمال شرقى گناباد واقع است. بنابر اظهار بعضى از ریش‏ سفیدان محل، جغتین (جغتاى)، پسر چنگیزخان مغول، در جنگى در گیسور مرده و در این مقبره دفن شده است که البته قول ضعیفى است. به نظر مى‏رسد این بنا در زمرة مقابر مربوط به دورة مغول و احتمالاً متعلّق به یکى از شاهزادگان یا صاحب منصبان آن سلسله باشد.

قنات قصبه گناباد قدیمی ترین قنات در جهان
نام این قنات در گذشته کاریز کیخسر بوده است. این قنات از حیرت انگیزترین پدیده هاي ساخته دست بشر و نمادي از هم نوايي بشر با طبيعت است. قنات قصبه کهن ترین و عیق ترین قنات جهان می باشد که احداث آن دارای پیچیدگی و شگفتی منحصری می باشد و حاصل اراده و سخت کوشی مردمان آن دوران بوده است در سال ۲۰۱۶ از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت گردید.