نگاهی به ویژگی های یازده قنات ثبت شده ایرانی در یونسکو
امروزه قنات نقش اقتصادی خود را در دنیای امروز از دست داده و صرف پول برای احداث و مرمت آن نیز امری غیر اقتصادی شده و کسی روی آن سرمایه گذاری نمی کند. مقنی تربیت نمی‌شود و دانش حفر قنات کم کم با درگذشت مقنیان از بین خواهد رفت.
در گذشته تهدید قنات به مفهوم تهدید جامعه و مرگ آن با فنای سکونتگاه انسان مرتبط بود. به همین دلیل بیشترین همکاری برای حفظ آن انجام می‌شد. اما هم اکنون جامعه به حفر چاه بسنده کرده و در برابر فنا و بقای قنات، بی‌تفاوت شده‌است! آغاز تخریب قنات‌های ایران مربوط به سال ۱۳۴۶ است؛ بعد از کنفرانس جهانی آب برای صلح است که راه حل شتاب زده، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق دردشت‌های کشور و در حریم قنات‌ها آغاز شد و بعد از آن، شاهد افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی و آب دهی کم و کم‌تر قنات‌ها بوده‌ایم
چگونگی عملکرد قنات
قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست تر منتقل می کند. در واقع، قنات متشکل است از چندین چاه که به صورت عمودی در یک سطح شیب دار حفر شده اند و این چاه ها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می شوند. بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات در ایران را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند.
ثبت قنات ها در یونسکو
پس از دو سال تلاش برای ثبت قنات ایرانی در حافظه میراث جهانی، در چهلمین اجلاس یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، ۱۱ قنات به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست این سازمان جهانی، ماندگار شدند. ویژگی های اصلی انتخاب این قنات ها، فناوری های مرتبط با احداث، با در نظر گرفتن ویژگی های منحصر به فرد آن ها، مانند عمیق ترین، طولانی ترین، یا عجیب ترین قنات ایران بوده است.
عمیق ترین قنات ایران
قنات «قصبه»، پدیده‌ای شگفت و نمادین از هم نوایی بشر با طبیعت است که نام عمیق ترین قنات ایران و جهان را یدک می کشد. این قنات در شهرستان گناباد واقع است. عمر قنات قصبه مربوط به۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است، طول آن ۳۳ کیلومتر و از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده است. در مجموع ۴۲۷ میله چاه دارد و مادر چاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد همچنین دبی آب آن حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه است که تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.
طولانی ترین قنات ایران
طولانی‌ترین قنات ایران یعنی «زارچ»، در شهرستان یزد است که ۸۰ کیلومتر طول دارد، تعداد چاه‌های آن ۲۱۱۵ حلقه است و در عمق ۲۳متری زمین ساخته شده همچنین قدمت آن را تا سه هزار سال در دوره زرتشتیان تخمین می‌زنند.این قنات در کنار مسجدجامع یزد قرار دارد. تا نیم‌قرن پیش هم آب دهی آن بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آب دهی آن به‌شدت کاهش یافته است. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که هم اکنون فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر زمانی به دلیل افت سطح آب زیرزمینی، کم‌آب و سپس خشک شده‌اند قنات مذکور در برابر افت شدید سطح آب زیرزمینی و فناوری مدرن مقاوم مانده و به همین دلیل یکی از کهن‌ترین شاهکارهای تمدن بشری در آبیاری و آبرسانی شهر یزد است. در سفر به شهر تاریخی یزد که به تازگی نیز به ثبت جهانی رسیده است بازدید از قنات های تاریخی آن نیز خالی از لطف نیست.
اعجار انگیز ترین قنات ایران
قنات «مون» که در شهرستان اردستان، استان اصفهان قرار دارد، تنها قنات دو طبقه جهان است که در عین شگفتی، آب هیچ یک از طبقات آن به دیگری نفوذ نمی‌کند. این قنات با ۲۵۰۰ سال قدمت یک سد ذخیره آب را در خود جای داده و قادر است چهار ماه آب کشاورزی را در خود ذخیره کند. داشتن شیب مناسب و لازم در هر دو طبقه قنات و بالاتر قرار گرفتن طبقات آب ده از مظهر آن ها در معماری این قنات موجب شده بود که جریان آب در آن پیوسته باشد. متخصصان آن را از لحاظ رعایت اصول حفاری یکی از شاهکارهای علوم مهندسی در دنیای کهن خوانده اند.
قناتی با آب گرم و سرد به طور هم زمان قنات مزدآباد ( شاهین شهر)
قنات «مزدآباد» در شهرستان شاهین‌شهر و بخش میمه استان اصفهان قرار گرفته که ۲۵۰۰ سال قدمت و ۱۸ کیلومتر طول دارد. این قنات دارای دو رشته آب سرد و گرم و سه سد ذخیره آب زیرزمینی است. زمستان‌ها که آب قنات زیاد می‌شد، مردم برای ذخیره آب برای تابستان، سد می‌زدند. به این طریق که دریچه‌های گرد را با کوزه می‌بستند، پارچه‌ای دور کوزه می‌پیچیدند و داخل دریچه‌ها قرار می‌دادند. در این روش هر چه فشار آب در زمستان بیشتر می‌شد، کوزه‌ها نیز بیشتر در حفره‌ها فرو می‌رفتند و آب پشت سد جمع می‌شد. گاهی نیز داخل کوه‌های اطراف قنات اتاقک‌هایی ایجاد می‌کردند که آب در آن ها ذخیره شود. تابستان که می‌شد کوزه‌ها را می‌شکستند و آب از آن ها سرریز می‌شد.
شاهکار معماری قنات وزوزان(وزوزان)
قنات ۲۵۰۰ ساله «وزوان» در شهر وزوان استان اصفهان حفر شده است. از ویژگی‌های این قنات ، بند کردن و بستن آن در فصل زمستان است که یکی از شاهکارهای معماری ایرانی به حساب می آید. نتیجه این معماری آن بود که آب‌های زیرزمینی در فصل زمستان ذخیره می‌شد و قنات وزوان همچون یک سد زیرزمینی برای مهار آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از هدر رفت و مدیریت آب عمل می کرد و می‌توانست حجم انبوهی از آب‌های زیرزمینی را در دل خود نگاه دارد. طول قنات وزوان یک هزار و ۸۰۰ متر بوده، عمق مادر چاه آن ۱۸ متر و دارای ۶۴ حلقه چاه است. متاسفانه هم اکنون این قنات بستر مناسبی برای جذب گردشگر ندارد. محیط اطراف آن در انحصار انبوهی از نخاله و زباله است و در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
قنات بلده (فردوس)مکانی مناسب برای پرورش ماهی
قنات «بلده» در خراسان جنوبی، در شهر فردوس و در دوره ساسانی‌ها حفر شد که زمین‌های کشاورزی و آب شرب مناطق اطراف این شهر را نیز سیراب می‌کند و دارای ۱۶ قنات جانبی و دو چشمه است. البته برخی از قنات‌های جانبی قنات بلده در سال‌های اخیر به دلیل کم آبی شدید خشکیده‌اند، اما قنات مادر همچنان پرآب است. بررسی‌های کارشناسی انجام‌شده بر قنات بلده که اینک در فهرست ثبت جهانی یونسکو نیز قرار گرفته است مشخص کرده که کانال‌های انتقال آب آن، ظرفیت تولید ۵۰۰ تن ماهی را در هر دوره پرورش ماهی دارند. اگر برای آب درمانی، به آب گرم فردوس سفر کردید، بازدید از مناطق تاریخی این شهر مانند قنات بلده را نیز فراموش نکنید.
قنات حسن آباد (مهریز) مایه رونق کشاورزی
قنات «حسن‌آباد» یزد در مهریز یزد، در باغ «پهلوانپور» قرار دارد و قدمت آن به دوره میانی اسلامی، یعنی قرن هشتم هجری می‌رسد. این قنات از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز می شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن آباد و مریم آباد یزد امتداد می‌یابد و مالکیت آن عمومی و خصوصی است.حوزه آبریز آن نیز، ارتفاعات شیرکوه و سرریز چشمه غربالبیز است. آب دهی قنات مذکور براساس میزان بارندگی سالانه در شیرکوه است و در فصل بهار و سال‌های ترسالی به ۲۰۰ لیتر در ثانیه می‌رسد. این قنات در مسیر خود موجب رونق کشاورزی شش هزار کشاورز در روستاهای دهنو و حسن‌آباد مشیر یزد شده است. در نزدیکی قنات حسن آباد، آسیاب آبی میرزا نصرا… قرار دارد که آن نیز به ثبت جهانی رسیده و در نوع خود جاذبه گردشگری خوبی ایجاد نموده.
قناتی مورد احترام مردم قنات چوبار (کرمان)
رشته قنات در منطقه جوپار وجود دارد که قدیمی‌ترین و فعال ترین آن ها قنات «گوهرریز جوپار» است که در دوره صفویه حفر شده و درمجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول و ۱۲۹ حلقه چاه و در شش رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغی شهر جوپار را آبیاری می‌کند و یکی از مزیت‌های آن تأمین آب آن از گسل است. قنات جوپار به لحاظ مذهبی ارزش بسیاری در بین اهالی و جوپاریان دارد و بسیار مورد احترام است.
تنها قنات مخروطی جهان(اراک)
قنات ابراهیم آباد اراک که از قدیمی‌ترین قنات‌های کشور است از کوه‌های ۷۰قله سرچشمه می‌گیرد. وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای قنات ابراهیم‌آباد دارد. بنابراین اگر برای بازدید از این قنات می‌روید حتما از تپه اشکانی نزدیک به آن نیز بازدید کنید. طول قنات ابراهیم‌آباد حدود ۱۱کیلومتر و طول مادر چاه آن بیش از ۱۱۰ متر است که همین طول باعث شده این قنات در ردیف قنات‌های پیچیده ایران قرار بگیرد. قنات ابراهیم‌آباد از زمان شکل‌گیری تاکنون نقش مهمی در تامین و مدیریت منابع آبی مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی اهالی روستای کهن ابراهیم‌آباد داشته و عنصری با ارزش و زنده است. این قنات به‌صورت دوره‌ای نزدیک به ۱۰۰هکتار از زمین‌های کشاورزی روستای ابراهیم‌آباد را سیراب کرده است. قنات ابراهیم آباد از حیث ظاهری با تمامی قنوات ایران متفاوت است پس می توانید با بازدید ازآن، تنها قنات مخروطی جهان را نظاره کنید
رفتن داخل این قنات، کار سختی است؛ آنها که رفته‌اند از سال ۱۳۱۸تا ۱۳۷۸ (به مدت ۶۰ سال) فقط دو نفر از محلی‌ها توانسته‌اند به درون مادر چاه این قنات بروند، یکی از آنها یک مقنی و دیگری از مالکین روستا بوده است. می‌گویند دیواره‌های چاه، سنگ‌چین شده و سنگ‌ها را با ملات کنار هم گذاشته‌اند. انتهای میله چاهها در سنگ حفر شده است و دیواره‌ها همه آبزا است و در مورد مادر چاه اظهار میدارند که دیواره‌ها آب‌ز‌است و با صدای عجیبی به قعر چاه ریزش می‌کند. ترس از این چاه به خاطر مخروطی شکل بودن آن است که مقنیان درون آن بدون دسترسی به دیواره‌ها فقط معلقاند و جز صداهای وحشتناک آب و تاریکی چیزی مشاهده نمیکنند.
قنات های دو قلو اکبر اباد و قاسم آباد (بم)
این قنات‌های دو قلو از پرآب‌ترین قنوات محسوب می‌شوند همین امر یعنی دوقلو بودن و پرآبی، باعث ثبت جهانی آنها شده است. قنات قاسم‌آباد در روستای بروات از توابع بخش مرکزی، شهرستان بم در استان کرمان قرار دارد، طول آن ۲۳۰۰ متر است و تعداد ۵۰ میله چاه دارد. همچنین دبی این قنات ۱۳۹ لیتر بر ثانیه است. قنات اکبرآباد نیز در روستای اکبرآباد از توابع بخش ریگان، شهرستان بم قرار دارد طول آن ۱۱۰۰ متر است ، تعداد ۳۵ میله چاه دارد و دبی این قنات ۸ لیتر بر ثانیه است. در سفر به این استان زیبا از قنات های جهانی اش نیز دیدن کنید.
تهیه و تدوین: مهندس حمید رضا گرامی
تنظیم: رقیه خانمحمدزاده
ارسال دیدگاه