اگزيستانسياليسم چيست؟
«اصطلاح “اگزيست” و “اگزيستانس” به چيزي كه بيشتر فعال است تا منفعل، دلالت داشته و از اين رو پيوند نزديكي با ريشة لاتين ex “برون” sistere از stare “ايستادن”»دارد. (كادن، ۱۳۸۶: ۱۵۳)
«اگزیستانسيالیسم همچون فریادی در اعتراض علیه پوچی اندیشة محض منطقی که نه منطق اندیشه بلکه منطق حرکات درون هستی است، آغاز می کند؛ این فلسفه فرد ناظر تمامی زمان ها و تمامی وجود را از نظر پردازی های اندیشة محض به مسائل و امكان های اندیشة مشروط خود او به مثابة فردی وجودی که در جستجوی آن است که بشناسد چگونه زندگی کند و زندگی کند آن گونه که شناخته است، فرا می خواند»
(بلاکهام، ۱۳۷۸: ۵).
بنابراین فلسفة اگزیستا نیسالیسم فلسفه اي براي زندگي است و به مسائلي مي انديشد كه براي زندگي يك فرد وجودي مورد نياز است..
مبانی فکری اگزيستانسياليسم:
– وجود مقدم بر ماهیت :
«بشر، نه فقط آن مفهومی است که از خود در ذهن دارد، بلکه همان است که از خود می خواهد، آن مفهومی است که پس از ظهور در عالم وجود، از خویشتن عرضه می دارد. همان است که پس از جهش به سوی وجود، از خود می طلبد. بشر هیچ نیست مگر آنچه از خود می سازد» (سارتر، ۱۳۸۶: ۲۹ )
اصل وجود مقدم بر ماهیت: «اگر براستی بپذیریم که وجود مقدم بر ماهیت است، دیگر هیچگاه نمی توان با توسّل به طبیعت انسانی خداداد و متحجّر، مسائل را توجیه کرد. به عبارت دیگر جبری وجود ندارد. بشر آزاد است، بشر آزادی است». (سارتر، ۱۳۸۶ : ۴۰).
با پذیرش این اصل است که فرد وجودی ارزش پیدا می کند و می تواند با خواستن و گام برداشتن بشود آنچه که می خواهد.
– آزادی (free will):
هر انسان، وجودي يگانه است كه خود روشن كننده سرنوشت خويش است. در اين مكتب تمركز بر آزادي بشر فراوان است ، انسان در انتخاب آزاد است و از همين آزادي در انتخاب، مسئوليت حاصل ميشود. اما مشكل ان است كه بشر خود را فراموش كرده و از ارزش و اهميت خويش غافل است. انسان همواره در وضعيتي معين و در شرايطي است كه خود آن را انتخاب نكرده است اما ميتواند آنها را پذيرفته و مسئوليت آن را بر عهده بگيرد و به اين واسطه در راه ساختن خويش از آنها بهره گرفته و بدين سان از همه آنها فراتر برود.
«ما تنهاییم، بدون دستاویزی که عذرخواه ما باشد. این معنی، همان است که من با جملة «بشر محکوم به آزادی است» بیان می کنم. بشر محکوم است، زیرا خود را نیافریده و در عین حال، آزاد است، زیرا همین که پا به جهان گذاشت مسؤول همه ی کارهایی است که انجام می دهد». (سارتر، ۱۳۸۶:۴۰)
بشر آزاد است و می تواند با انتخاب های خودش به آنچه می خواهد تبدیل شود. ژان پل سارتر این چنین آزادی و اختیاری برای انسان قائل است که می گوید: «بشر هیچ نیست، مگر آنچه از خود می سازد» از سوی دیگر کسی مثل یاسپرس این گونه آزادی و اختیار مطلق را قبول نمی کند. یاسپرس می گوید: «من خود مختارم اما، خود کفا نیستم».
– دلهره :
«مفهوم دلهره در همة نوشته ای
اگزیستانسیالیست ها یافت می شود… دلهره حالتی است که بیش از یک جهش چونایی (کیفیتی) از یک مرحلة زندگی به مرحله ی دیگر دست می دهد». (کاپلستون، ۱۳۸۴: ۸)
عدم آگاهي انسان از وجود و عدم وجود خويشتن، باعث ايجاد اضطراب و دلهره گشته و اين دلهره همراه با مسئوليت در برابر ساير آدميان توجيه ميشود.با پذیرش این که وجود مقدم بر ماهیت است و طرحی از زندگی از پیش برای انسان ترسیم نشده است و این انسان است که با آزادی و اختیار خودش ارزش هایی برای خودش می آفریند و به سمت و سویی که می خواهد گام بر می دارد، مسؤولیتی برای انسان ترسیم می شود که او را تحت فشار قرار می دهد، بهانه ای نیست، جبری نیست و انسان آزاد و تنها ست و نه تنها با انتخاب های خودش، دنیای شخصی ای برای خودش می سازد بلکه به نوعی جامعه ای انسانی هم با انتخاب او تحت تأثیر قرار می گیرد. چنین فردی باری بر دوش خود احساس می کند، چنین فردی دچار دلهره می شود. مسؤولیت، دلهره می آورد.
« اگزیستانسیالیسم با صراحت اعلام می دارد که بشر یعنی دلهره». (سارتر، ۱۳۸۶: ۳۴)
– فردیت و برتری :
در فلسفه های اگزیستانسیالیسم روی سخن همیشه با فرد است. فرد وجودي اي که آزاد است و تنها و باید خودش بشود. در این فلسفه ها نکته ای اساسی این است که همیشه به فرد گفته شود باید از همرنگ شدن با دیگران دوری کند. فرد باید مطابق با خواست و میل درونی خودش زندگی کند و نه آنچه دیگران هستند و یا دیگران انتظار دارند که او باشد. کی يرکگور معتقد است «اصل کار در زندگی این است که خودت را بیابی و من خودت را به دست بیاوری».(اندرسون، ۱۳۸۵: ۱۴۰)
فیلسوفان اصالت وجودی منظورشان از این فردیت، گوشه گیری از جامعه برای فرد وجودی نیست، در واقع آنها نمی خواهند که فرد در ظاهر و رفتارهای روزانه جدا از دیگران باشد و یا اصلاً در سطح جامعه دیده نشود و همیشه در تنهایی به سر ببرد. آنها معتقدند که این تفرد باید درونی باشد. فرد در جامعه زندگی می کند و امّا مثل عموم جامعه فکر نمی کند. برای خود اندیشه هایی آفریده و مطابق آنها زندگی می کند.
– وجود و تعالی :
وجود از مفاهیم مهم فلسفه های اصالت وجودی است. گابریل مارسل اعتقاد دارد که «وجود یک مسأله نیست، یک راز و یک سر است». (وال، ۱۳۷۲: ۱۴۰)
«پیام اگزیستانسیالیست ها به انسان ها سه چیز است : ۱ – خودت باش ۲ – خودت را باش ۳ – خودت را بشناس». (غیاثی کرمانی، ۱۳۷۵: ۱۵)
در این فلسفه ها همواره فرد را به گذر از چیزی كه هستند یا از چیزی که جامعه به آنها ارائه کرده است، فرا می خوانند هر فرد وجودی استعدادها و توانایی های درونی بسیار زیادی را دارا است که با پذیرش اینکه چیزی از قبل برای او طرح ریزی نشده است، «وجود مقدم بر ماهيت» می تواند آن توانایی ها را بجوید و از آن خودش سازد.
– پرسش های وجودی :
اگزیستانیسالیست ها پرسش های بيشماري را در مورد هستی و وجود طرح می کنند و عجیب این که پاسخی در خور و روشن و قطعی نه برای خود می یابند و نه برای پیروان و خوانندگانشان. آنها همچنین جواب های سطحی و ساده را نیز برای این پرسش های اساسی نمی پذیرند و معتقدند که حقیقت این گونه پرسش ها در ابهام آن آنهاست و این که هر فرد وجودی به نوعی پرسش ها را در درون خودش حل بکند و با آن کنار بیاید. «به نظر یاسپوس و مارسل، آشکارا این ابهام جهان است که نومیدی را به وجود می آورد، و ایمان را برمی انگیزد». (بلاکهام، ۱۳۸۷: ۷ – ۳۳۶)
اگر بپذیرند که پرسش های اساسی، از کجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ پاسخی روشن و عام دارد با عقیدة آنها که طرحی از پیش ریخته نشده است مغایرت دارد. اگزیستانسیالیست ها در پی تعریف مفاهیم نیستند بلکه می خواهند انسان زندگی کند، می خواهند انسان خودش باشد و الگوهای ذهنی خودش را رعایت کند. هایدگر معتقد است : «این جهان نه جهان رؤیایی و نه جهان پایان یافته و داده شد، بلکه وجودی بیجان است که وجود شخصی در آن شرکت می جوید و بر مبنای آن جهان معقولی را که پاسخگوی امکان هایش باشد، می سازد. در درون مرزهای همین جهان است، جهانی که من با عمل بنیادین تعالی می سازم، که من می توانم پرسش های معقول طرح کنم و بپرسم چرا». (بلاکهام، ۱۳۸۷: ۱۵۶)
– مرگ اندیشی :
مرگ هم از مفاهیمی است كه در میان فیلسوفان وجودی تا حدی با تناقض همراه است. هایدگر مرگ را امکانی می داند چراکه وقوعش ناگزیر است. هایدگر معتقد است: «انتخاب پذیرش مرگ همچون امکان والا و اصولی وجود من، نه به معنی رد جهان و خودداری از شرکت در کارهای روزانه اش، بلکه به معنی خودداری از فریب خوردن و خودداری از همانند شدن با کارهایی است که با آنها درگیرم. به معنی قایل شدن همان ارزشی برای آنهاست که دارند، یعنی نیستی، از همین کناره گیری است که قدرت، بزرگی و رواداری وجود شخصی اصیل سرچشمه می گیرد». (بلاکهام، ۱۳۸۷: ۱۴۹)
از طرف دیگر سارتر به نوعی خلاف این نظر را دارد و مرگ را حذف آن معنی می داند که می توانم باشم. سارتر نمی گوید که برای مردن آزادم بلکه می گوید ما آزادی هستیم که می میریم. در واقع مرگ را ناگزیری می داند که بدون خواست و ارادة ما روی می دهد که البته آزادی انسان را هم محدود نخواهد کرد.
«برای فیلسوفی که اندیشیدن به هستی را در مرکز کار فلسفی قرار می دهد، بحث از مرگ گزیرناپذیر است. متفکرانی چون کی يرکگور، شلو، یاسپرس و ساتر هم ناگزیر با مرگ همچون مسأله ای فلسفی برخورد نکردند».(احمدی، ۱۳۸۱: ۴۸۶)
پيدا كردن هر حقيقتي ارزش جستجو ي آن را داراست كه در نهايت اين اعتراض سبب تشخيص وضع و حالات نامطلوب انسان خواهد شد . در واقع سبب ميشود فرد با تعارضها و منشا آنها آشنا شده و چگونگي غلبه بر آنها را پيش بيني كند. جستجويي از اين دست به همراه مسئوليت و اضطراب ناشي از آن نوعي احساس بيگانگي را در نهاد انسان به وجود ميآوردو در جايگاهي خود آگاهانه است كه انسان سعي در شناخت خويشتن داشته و آن را به عنوان تجربه اي خود آگاهانه ، ميپذيرد. (خودت را بشناس). باشنده اي كه در مواجه با خويش ، تناقض بودن و هست شدن را يافته و به حل تناقضات دست يافته و به خود آگاهي كامل ميرسد.
از جمله تعاريف اگزيستي، وجود گرايي است اين تعريف انساني را كه از خويش غافل است ، با مفاهيم آزادي ، احساس مسئوليت در قبال اعمال خويش، بودن در جهان و نگاهي از نوعي ديگر به جهان ، فرد را با خويش مواجه ميسازد. توجه به فرديت سبب لغو باورهاي قبلي و يافتن باورهاي جديد شده، در نتيجه سبب ايجاد نگاهي جديد و در پي آن تغيير رفتار فرد ، تغيير در درك و فهم مسائل و تغيير در انديشه شده و تمام اين تغييرات با اختيار فرد شكل ميگيرد، در اين مرحله فرد دست به انتخاب يك حقيقت كاملا شخصي زده و در نتيجه فرد تبديل به مشاهده گري با تفكر درون خيز شده و باعث اعتراض و در اصطلاح سنت شكني شده و فرد به اين روش از دنياي همگاني و توده وار، وارد دنياي شخصي و ذهني خويش ميشود. اين سير سبب ايجاد نوعي تفكر و آگاهي شده و فرد متفكر تواناايي تخيل را بازيافته و خود را در موقعييتهاي متفاوت مشاهده كرده و دست به عمل و انديشه از روي اختيار خواهد زد ، در اين ميان فرد داراي انگيزه اي والا بوده و همين انگيزه سبب ساز انقلابي عظيم و در نهايت تغيير نگاه خواهد شد ، تغيير نگاه، اضطراب و دلهرهاي سرشار از حس آگاهي و احساس مسئوليت به همراه دارد ، آگاهي سبب دل سپرن همراه با جرات خطر كردن و تجربه اي نو داشتن خواهد بود. در واقع اين سير به نوعي حركت از آنچه در ذهن شكل گرفته است به سوي حقيقت ، ميباشد.
ادامه دارد
ارسال دیدگاه