گنبدی به بلندای هفت قرن،گنبد سلطانیه – مهندس محمد گرامی

گنبدی به بلندای هفت قرن(سلطانیه)
شهر سلطانيه در محل كنوني دهكده سلطانيه و در ميان خانهاي روستايي ، بناي گنبد سلطان محمد خدابنده («سلطان محمد خدابنده – اولجایتو هشتمین سلطان از سلسله ایلخانان بود که از ۷۰۳ تا ۷۱۶ ه‍.ق بر ایران حکمرانی کرد. وی پسر ارغون ( چهارمین ایلخان مغول) و برادر غازان ( هفتمین ایلخان مغول) بود . مادر وی اورک خاتون ، مسیحی بود و تحت تأثیر کشیشان دربار، فرزند خود را غسل تعمید داده و به افتخار پاپ زمانی که نیکولای چهارم بود او را « نیکولو »نام نهاده بود.
بروز یک بیماری در کودکی موجب شد که نامش را به «خربنده» تغییر دهند و در زمانی که اسلام آورد به «خدابنده» تغییر نام داد. به هنگام تاجگذاری نامش را به « محمد الجایتو خان» تغییر داد که به معنای «پادشاه بزرگ مبارک» بود و تا پایان عمر به این نام باقی ماند.») با عظمت تمام خودنمـايي مـي كنـد .
در زمان ايلخانان مغول ، در اين ناحيه شهري به وجود آمد كه با سرعت شگفت آور در شمار يكي از آبادترين شهرهاي جهان قـرار گفـت . در اين منطقه ، مرتع و چمنزاري طبيعي سطح زمين را پوشانده كه از زمانهاي گذشته چراگاه احشام و مركز پرورش اسـب و محـل تـشكيل اردوگاه بوه است . نام قديمي اين محل را در زمان ايلخانان به تركي مغولي «قنقورآلانگ» يعني چمنزار يا شكارگاه شاهين ميگفتند و در طول سال و در فصلهاي مقتضي ايلخانان و سرداران آنها هنگام رفت و آمد بين آذربايجان و عراق مدتي در آنجام توقف مي كردنـد . ارغـون خان كه از نميه قرن هفتم حكومت داشت.
در صدد برآمد در اين محل شهر جديدي بسازد و با اين فكر سـاختمان حـصار شـهر را شـروع كرد ليكن عمر وي وفا نكرد و كار بناي شهر ناتمام ماند تا اينكه فرزند كوچكش اولجايتو كه در اوايل قرن هشتم هــ .ق بعـد از بـرادر خـود غازان خان به پادشاهي نشست ، كار پدر را دنبال كرد و به احداث شهر جديد پرداخت . اولجايتو به واسطه نفـوذ يكـي از زنـانش بـه ديـن اسلام گرويد و نام محمد را بر خود نهاده و در اعتلاي شعائر اين دين كوشش فراوان كرد . اولجايتو دسـتور داد تـا مهندسـان و معمـاران و بنايان و صنعتگران و ساير اهل فن از تمام كشورهاي تابعه او روانة آن ديار شده در آن جا اقامت كرده و به كار بناي شهر بپردازند .
طرح و نقشه شهر به وسيله وزير دانشمند او خواجه رشيدالدين فضلاالله انجام گرفته بود . او فرمـان داد بناهـاي بـسياري شـامل مـسجد و كـاخ و دارالشفاء و مدرسه و … بسازند ، مسجدي كه به خرج سلطان بر پا گرديد ، از مرمر و چ يني ساخته شده بود . قصر شاهي شامل يك كـاخ اصلي بود به صورت يك كلاه فرنگي بزرگ كه اطراف آن را دوازده كاخ كوچكتر احاطه كرده بود . تمام اين مجموعه در حياطي قرار داشت كه از سنگ مرمر مفروش شده بود ، از ميان تمام ساختمانهاي اين شهر جديد با شكوه تر و عظيمتر بناي آرامگـاهي اسـت كـه بـه دسـتور سلطان در مركز شهر براي او ساخته بودند .
به اين ترتيب ، سلطانيه ، بعـد از تبريـز بزرگتـرين و پرجمعيـتـرين و بـا شـكوهتـرين شـهر امپراتوري وسيع ايلخاني گرديد. شهر سلطانيه به همان سرعتي كه بوجود آمد و رونق گرفت پـس از سـقوط دولـت ايلخـاني كـه بـا مـرگ سلطان ابوسعيد روي داد ، راه زوال پيش گرفت . شهر با عظمت سلطانيه با همه حوادث طبيعـي و دگرگونيهـاي سياسـي تـا پايـان دولـت صفوي هنوز به صورت شهر كوچكي با نعمت فراوان معروف بود .

گنبد سلطانيه در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته.
طرح بنا هشت گوش و در جلوي آن ايواني بوده است و بنايي كه اكنون به نام تربتخانه معروف است ، به آن افزوده شد .
ارتفاع بنا از نوك گنبد تا كف زمين در حدود ۵۲ متر و قطر داخلي آن نزديك به ۲۵ متر و ضخامت ديوارهاي اصـلي كـه پايـه هـاي بنـا را تشكيل ميدهد ، به هفت متر ميرسد گنبد آن دو پوسته پيوسته است .
ديواره هاي اصلي بنا اگر چه قطور بوده و ضـخامت آنهـا بـه هفـت متر ميرسد ، ولي وجود هشت طاق رفيع وسيع كه آنها را از يكديگر جدا مي سازد ، باعث شده كه بنا خشن جلوه نكند ، در هـشت گوشـه فوقاني بنا ، هشت مناره ظريف وجود داشته كه گنبد را در بر گرفته و اين منظره از دور شكل جالي دارد . امروزه ، از اين هشت مناره فقط بقايايي بر جاي مانده است تمام سطح گنبد پوشيده از كاشيهاي فيروزه رنگ بوده و قسمت تحتاني و قاعده گنبد با خطوط كوفي مربـع بـا كاشي گرهسازي شده و تا زمان ناصرالدين شاه (تقريباً يك قرن پيش) تمام تزيينات كاشيكاري گنبد دست نخورده باقي مانده بـود . لكـن امروزه قسمتهاي زيادي از آن فرو ريخته است .
تمام بدنه مناره ها كه در اطراف گنبد قرار داشت و همچنين مقرنسكاريهاي قسمت فوقاني ديوارهاي خارجي از كاشيهاي فيروزهاي و كبود و لاجوردي تزيين يافته بود كه اكنون قسمتهايي از آن كه از دسترس خارج بـوده محفـوظ باقي مانده است .
در ضلع جنوبي بناي اصلي ، بنايي چهارگوش ساخته شده كه امروزه به نام تربت خانه معروف اسـت و اولجـايتو در آنجـا دفن شده است . به طور خلاصه ميتوان گفت بناي گنبد سلطانيه اوج تكاملي از سبك معماري آذري در ايران است . اين بنا جزو بهتـرين آثار معماري ايران بوده و مورد توجه همة كارشناسان معماري و هنري جهان است .

اما سلطانیه دومین گنبد بزرگ آجری جهان است. (عمارت سلطانیه دو پوسته دارد. می‌شود در این زمینه آن را اولین گنبد دنیا در نوع خودش بنامیم) قطر خارجی گنبد سلطانیه ۳۸ متر است. اگر کمی بگردید، به اسم کلیسای جامع فلورانس می‌رسید. کلیسایی که گنبد آجری دارد و می‌گویند قطرش ۴۲ متر است. پس باید سلطانیه را دومین گنبد آجری دنیا بدانیم. بعد از سلطانیه هم گنبد مسجد ایاصوفیه بزرگترین است، با قطر ۳۳ متر.

تزئینات :
این بنا که با استفاده از نبوغ و مهارت هنرمندان مختلفی که از اقصی نقاط این سرزمین به سلطانیه فرا خوانده شده بودند، ساخته و به زیبایی هرچه تمامتر تزیین شده است، دربردارندۀ آرایه های کاشی‌کاری، گچبری، آجرکاری و،… با انواع تزیینات گیاهی و هندسی و کتیبه هاست. به رغم آنکه تزیینات هندسی گنبد سلطانیه سهم عمدهای را در این بنا بر عهده دارد و تقریبا در تمامی قسمتهای آن به اجرا درآمده است.

تزیینات گنبد سلطانیه که با مواد و مصالح و تکنیک‌های گوناگونی از قبیل کاشی‌کاری، گچبری، نقاشی روی گچ، آجرکاری و تزیینات سنگی به اجرا درآمده است تقریًبا در تمامی قسمتهای بنا وجود دارد.

گرچه امروزه عمده تزیینات نمای بیرونی گنبد دچار آسیب گردیده است، بقایای موجود، جلوههایی از هنر دوران خویش را به نمایش میگذارد. این تزیینات با توجه به تاریخ برجای مانده به دو دورۀ تزیینی تعلق دارد و در برخی از قسمتها، دولایه تزیینی که بر روی یکدیگر قرار گرفته است، مشاهده میشود.

تزیینات نمای بیرونی عمدتا شامل کاشی‌کاریهایی با تکنیک معرق، لعاب پران، معقلی و کاشی تک‌رنگ است که در سطوح دیوارها )نماهای شرقی و غربی(، پشت بغلها، مقرنسها، قطاربندیها و پایه گنبد وجود دارد و گاه با تزیینات آجرکاری تلفیق شده است. گچبریها نیز در سردر ورودی شمالی، در پشت بغل، اسپر و کتیبه بالای سردر قرار گرفته است.(تصویر۲ تا۴)

منابع:
جی .آ.بویل ، و همکاران (۱۹۶۸) ، تاریخ ایران کمبریج جلد پنجم ، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان ، انتشارات امیرکبیر
سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۲۰۴
مطالعات معماری ایران۱۷ ، دوفصلنامه علمی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان ، سال نهم ،شماره۱۷ ، بهار و تابستان ۱۳۹۹
طرح وپلان : کوست ، پاسکال (دوره قاجار)
منابع عکس:
یوسفی ، فرزاد (۱۳۹۵)
تاجفر ، علیرضا
پشه ، سرهنگ لوئیجی ( ۶۰-۱۸۴۰ )