معماری و جاذبه های نیشابور – مهندس حمید رضا گرامی

نیشابور شهری به وسعت تاریخ و فرهنگ

تاریخچه نیشابور

شهر نیشابور در گذر زمان ‌‍، نشیب و فرازهایی چند را پشت سر نهاده و سوانح بی شماری را تجربه کرده ، دیگر بار، ققنوس وار از دل خاکستر ایام بال گشوده ، زندگی نوینی را آغازیده است.
نیشابور شهری است خفته در اعماق تاریخ و قرار گرفته بر چهارراه حوادث ، شهری پر خاطره و عبرت انگیز و به گفته دکتر اسلامی ندوشن :
« کمتر شهری در سراسر ایران می توان یافت که به اندازه نیشابور عبرت انگیزو پر خاطره باشد . شهر پر شکوه و نازنینی که روزگار مانند پهلوانان تراژدی ، بزرگترین عزت ها و بزرگ ترین خواری ها را بر او آزموده است » و به گفته دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی :
« نیشابور ، فشرده ای است از ایران بزرگ…»
که تاریخ آن را باید از گوشه و کنار کتاب های کهنه و سفال های عتیق موزه ای بیگانه و سنگ قبر های شکسته فراهم آورد .
نیشابور در طی دوران گذشته خود ، به دلیل حضور اسطوره ای و پر حادثه در تاریخ کهن ایران زمین ، داشتن سابقه طولانی و درخشان در فرهنگ وتمدن زبان پارسی ، قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و شاهراه ارتباطی خراسان بزرگ و نیز به واسطه ی بر خورداری از موقعیت ممتاز طبیعی باعث شده تا رنگین کمانی از گنجینه های با ارزش تاریخی و گردشگری با شهرت ملی و حتی جهانی را در دل خود جای دهد.

نظام آبیاری شهر

شهر نیشابور در زمان ساسانیان، در درون دشتی وسیع و برخوردار از آب‌های فراوان و نیکو احداث شد.
این شهر در دوران حیات خود، گاه رونق و گسترش یافت و گاه به زوال و ویرانی رسید و در طی این فراز و نشیب، دو بار نیز تغییر مکان داد.
این شهر در ناحیه‌ای از دشت تأسیس شده بود که نسبت به دیگر نواحی آن، بالاترین کمیت و کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی را داشت.
در درون همین ناحیه، روند گسترش و
جابه‌جایی‌های شهر در جهتی انجام شده بود که از این منابع آبی، از هر سه طریق رود و چشمه و قنات، بیشترین بهره برده شود.
به علاوه، ساختار درون شهر نیز بر مبنای نظام آب‌رسانی آن شکل گرفته بود؛ به نحوی که محل دروازه‌های شهر و شبکه معابر اصلی بر مسیر قنات‌ها منطبق بوده و چهارسوق و میادین و غالب بناهای عمومی در محل تقاطع بازار با مسیر قنوات ساخته شده بود.

سوغات نیشابور

ریواس و محصولات مانند شربت ریواس، کمپوت ریواس (فروشگاه های سطح شهر)، سنگ فیروزه و زیور آلات (محل عرضه، مجموعه های گردشگری)، محصولات صنایع دستی شامل سفال، گیوه، قلمدان، علم (محل عرضه مناطق گردشگری، مجموعه های خیام و عطار)، دیوان رباعیات خیام و منطقه الطیر عطار.

فنون و صنايع دستي نیشابور

از عمده ترين فنون و صنايع دستي نيشابور ، فنون ساخته ها شامل آهنگري ، نجاري ، سفالگري ، مسگري ، پلاس بافي ،‌ حصيربافي ، قالي و قاليچه بافي ، رنگرزي ، نمدمالي ، كلاه مالي و فيروزه تراشي است كه برخي از آن ها به دليل ورود ابزار و فناوري هاي جديد ساخت به كلي متحول شده اند و برخي چون صنعت فيروزه تراشي ـ علي رغم قدمتي كه دارد ـ با توجه به وجود مرغوب ترين نوع جهاني آن در اين شهرستان ، هنوز جايگاه اصلي خويش را بازنيافته است.

هنرها ، فنون و صنايع دستي نیشابور

ـ هنرها :
از جمله هنرهاي دستي اين شهرستان ، ساخت برخي ابزار موسيقي است كه عبارتند از: قشمه : ( دوعدد فلوت به هم چسبيده ) ، سرنا ، دهل ، دوتار ، سه تار ، تار و دايره زنگي ـ كه توسط خراط ها ساخته مي شوند . ( اجراي موسيقي نيز معمولاً در جشن هاي عروسي ، ختنه سوران و ساير جشن هاي منطقه صورت مي گرفته است ) .
در اين شهرستان همچنين هنر رقص شامل رقص هاي مردانه : چوب بازي ، دستي ، كردي و رقص هاي زنانه : رقص محلي ، جان بي بي ، كردي ، دستي و دستمال بازي مرسوم است كه غالباً در مراسم عروسي و شادي به اجرا در مي آيد.
از ديگر هنرها ، هنر نمايش شبيه خواني بوده كه گروهي از شمايل گردان ها و بازيگران اين نمايش در ماه هاي محرم و صفر ، نقش هايي را از قهرمانان اصلي قيام عاشورا ايفا مي نمايند تا حوادث و وقايع شهادت امام حسين (ع) را احيا و در خاطره مردم زنده نگه دارند.

بناهای تاریخی شهرستان نیشابور

دبیرستان خیام ، آنشکده آذر زرین مهر ، قدمگاه رضوی ، آرامگاه ابوعثمان مغربی ، گنبد بزرگ آجری مهرآباد (شه میر) ، عمارت و باغ امین اسلامی ، سایت باستانی شادیاخ ، بازار سرپوشیده ، مسجد جامع نیشابور ، کاروانسرای شاه عباسی.

آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری

غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن‌ابراهیم، معروف به خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم و شاعر پرآوازه‌ی ایرانی در حدود سال ۴۴۰ هجری قمری در نیشابور چشم به جهان گشود. جانش شیفته و سرش پرشورتر از آن بود که به یک منزل بسنده کند، آنچنان که منازل دانش و حکمت را یکان یکان گشت و از هر کدام بهره‌ای بسزا برد. خیام نیشابوری در قرن پنجم و ششم هجری و در دوره‌ی حکومت سلجوقی زیست. او را فردی صریح‌الهجه با تفکری آزاد و البته عاقبت‌اندیش و مدبر خوانده‌اند. با وجود تعصبات و سخت‌گیری‌های فراوان در خراسان و دیگر مناطق ایران در آن ایام، از بیان عقاید فلسفی خود فروگذار نکرد. تنگ‌نظران هم‌دوره‌اش نیز سکوت نکردند و تا توانستند، به او تاختند. مخالفانی که تا تکفیر خیام و اتهام الحاد به او نیز پیش رفتند. به گفته‌ی برخی، در پی این هجمه‌های پی‌درپی فضا برای خیام آن‌چنان تنگ و تاریک می‌شود که سفر حجی را تدبیر می‌کند. پس از حج، مدتی به بغداد می‌رود. دانش‌دوستان آن دیار بزرگش می‌دارند و از او بذل حکمتش را می‌طلبند؛ اما خیال وطن هوایی‌اش می‌کند و به نیشابور بازمی‌گردد. خیام را فردی کم‌حرف خوانده‌اند. ظاهرا او بیش از آنکه دل در گرو زمینیان و معاشرت با آنان داشته باشد، سر در آسمان داشته‌است؛ و این عجیب نیست برای آن‌که که رموز حکمت در سینه‌ و زخم کینه بر جان دارد. آسمان وسعت بی‌مانندی دارد برای غرق‌شدن و پناه‌بردن از هجوم افکار رنگ‌به‌رنگ و دشمنان تنگ‌نظر.

معماری آرامگاه خیام

آرامگاه خیام که از جاهای تاریخی نیشابور می باشد از نظر معماری و ساخت یکی از مهمترین بناهایی است که در زمان خود ساخته شده است. این ساختار جادویی بر اساس اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی محاسبه و طراحی شده است. سیر در دهلیزها و طاق ها و ایوان های آرامگاه سفری به دنیای معانی بی حد و حصر خیام است.
باغ آرامگاه جزو باغ های دیدنی ایران به شمار می‌رود و طراح و معمار این بنای یادبود و محوطه اطراف آن مهندس هوشنگ سیحون بوده ‌است‌.مقبره حکیم عمر خیام در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آرامگاه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری

عطارنیشابوری یکی از عرفا و ادیبان به نام و برجسته ی ایران است. دو کتاب بسیار معروف او به نام های منطق الطیر و تذکره الاولیا بسیار مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است. عطار نیشابوری در روستای کَدکَن از روستاهای اطراف نیشابور دیده به جهان گشود. علت نام گذاری او به نام عطار این بود که پدرش عطاری داشت و او نیز پس از مرگ پدر، به این کار روی آورد. مقبره این عارف و شاعر بنام ایران در نیشابور واقع است که همواره مورد توجه گردشگران و هنرمندان قرار گرفته است. بر فراز مقبره عطار، ساختمانی هشت ضلعی با معماری هندسی تاسیس شده است.عطار به دست سپاهیان مغول کشته شد‌، مولانا درباره وی می‌گوید‌: ” هفت شهر عشق را عطار گشت / ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم ؛ آرامگاه عطار به شکل گنبدی کاشی کاری شده است‌. آرامگاه عطار نیشابوری از جاهای تاریخی نیشابور است که در زمان تیموریان توسط امیر علیشیر نوایی بر روی مقبره عطار ساخته شده.
عطار در حدود سال ۵۴۰ هجری قمری به دنیا آمد و در سال ۶۱۸ هجری قمری درگذشت. آرامگاه وی در خیابان عرفان در نیشابور کنونی می باشد.

معماری آرامگاه عطار نیشابوری

این بنای زیبا که با کاشی کاری تزیین شده است، چهار ورودی دارد که ورودی اصلی آن در ضلع شمالی آن قرار گرفته است. همچنین فضای داخلی آرامگاه نیز هشت ضلعی‌ بوده و دارای چهار شاه نشین است که با سنگ هایی از جنس بخارا، طاق های خمیده، کاشی کاری های معرق و پوششی از گچ تزیین گشته است. در کنار آرامگاه عطار، آرامگاه کمال الملک نقاش معاصر ایران نیز قرار دارد که می توانید از آن نیز دیدن نمایید.

مسجد جامع نیشابور

از مساجد قدیمی و مهم استان خراسان، مسجد جامع نیشابور است. و بر اساس کتیبه ای که بر روی یکی از جرزهای ایوان جنوی این بنا نصب شده، در سال ۸۹۹ توسط پهلوان علی بن بایزید در دوره ی تیموریان ساخته شده و در دوره ی صفوی، بازسازی شده است. این مسجد در آثار ملی ایران ثبت شده است.

دهکده و مسجد چوبین

این مسجد در ایران منحصر به فرد و بی‌همتاست که به وسیله زنده یاد مهندس حمید مجتهدی ساخته شد، مسجد چوبی دارای دو مناره است که طوری به سقف اتصال دارند که در داخل مسجد ستونی وجود ندارد و دارای۲۰۰ متر زیربناست و از انواع چوب های صنعتی و با استانداردهای روز جهان ساخته شده است و در مقابل زلزله‌هایی با قدرت ۷ تا ۸ ریشتر مقاومت می‌کند، این مجموعه شامل کتابخانه، موزه، رستوران، آلاچیق و … در فاصله ۷ کیلومتری نیشابورخودنمایی می‌کند؛ بسیاری از گردشگران با دیدن این بنا با معماری خاص و فضای زیبا به وجد می‌آیند.

آرامگاه استاد کمال الملک

محمد غفاری معروف به کمال الملک یکی از اساتید برجسته و مطرح نقاشی ایران بود که در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی درگذشت و در جوار شیخ عطار به خاک سپرده شد، طراح بنای یادبود کمال الملک نیز مهندس هوشنگ سیحون بوده است.

بازار شهر نیشابور

بازار سرپوشیده یا سرپوش یا سوق القدیم که در آن حجره‌های مشاغل سنتی و بومی نیز وجود دارد که البته رفته رفته این مشاغل کمرنگ‌تر شده‌اند، قدمت این بازار به دوره صفوی می‌رسد و بجا مانده از بازار بزرگی است که از حوالی دروازه شهر شروع و به دروازه عراق منتهی می‌شود که متاسفانه بخش زیاد آن از بین رفته، این بازار تنها بازار سرپوشیده خراسان است و البته گرمابه مرمر نیز در این بازار است که قدمت آن به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی می‌رسد.

عمارت و باغ امین الاسلامی

بنای واقع در میان باغ با زیربنای تقریبی ۱۲۰۰ مترمربع و در دو طبقه ساخته شده است و فضاهایی مانند سالن مرکزی، پیشخوان ستون دار ، سردابه و … در آن دیده می‌شود و در مجاورت باغ ملی نیشابور واقع شده است .

کاروانسرای شاه عباسی

کاروانسرا یا رباط شاه عباسی با بافت قدیمی دارای ۲۴ حجره است و قدمت این بنا به دوره صفویه می‌رسد و در دوران قاجار و اوایل پهلوی به عنوان محل نگهداری فقرا و ایتام استفاده می‌شده است که در حال حاضر به عنوان مرکز عرضه صنایع دستی نیشابور پذیرای گردشگران است

منابع :
صادقی زینب(۱۳۹۷). نظام آب رسانی و ساختار شهر نیشابور. پایان نامه ارشد . دانشکده معماری و شهرسازی . دانشگاه شهید بهشتی

سایت رسمی دانشگاه ازاد اسلامی واحد نیشابور

http://ngeo.blogfa.com/post/2
نویسنده : محمد تاجیک