گناباد، شهری با میراث جهانی – مهندس حمیدرضا گرامی

گناباد شهری کهن با میراث جهانی یادگاری از دل تاریخ

پیشینه تاریخی شهرگناباد

شواهد برجای مانده از جمله اتلال و محوطه های باستانی نشان از استقرار و زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ در این ناحیه دارد . با این همه گناباد از جمله شهرهای كهن ایران زمین است كه به دلیل استقرار در منطقه سوق الجیشی مورد توجه حكمرانان در دوره هخامنشی نیز بوده است . قنات گناباد كه برخی احداث آن را به بهمن پسر اسفندیار نسبت می دهند، نشان از آبادانی و رونق این ناحیه در ادوار دیرین دارد. از سوی دیگر در روایات شاهنامه نیز گناباد عرصه جنگ و حماسه در دوره اساطیری بوده است و از برخی مناطق آن نیز در این اثر حماسی نامبرده شده است. این شهر در صدر اسلام با نام “جناید” به تمدن عصر اسلامی راه یافته و به استناد نوشته های تاریخ نگاران و جغرافی نویسان از اغتبار و اهمیت خاصی برخوردار بوده است .

جغرافیا و فرهنگ گناباد

گناباد جزو مناطق خشک و نیمه‎خشک و نیمه بیابانی ارزیابی گردیده و با توجه به درجه حرارت بالا و نبود رودخانه دایمی در گذشته برای زیستن مکان مناسبی نبوده اما حفر قنات و دسترسی به سفره های زیرزمینی ظاهرا زمینه اقامت را در آن منطقه فراهم کرده و آن اقدام منجر به شکل گیری زیستگاههای متعدد شده است .موقعیت گناباد در نقطه تلاقی راههای منتهی به مراکز اقتصادی ، فرهنگی و تمدنی کهن نیز رونق و توسعه همه جانبه آن را موجب شده تا آنجا که کوه و دشت گناباد در روایات اسطوره ای امکان تدارک دهها هزار جنگ جوی ایرانی و تورانی را در دو نبرد «پشن» و «دوازده رخ» داشته است .گناباد در دوران تاریخی از چنان جایگاهی در جنوب خراسان برخوردار بوده که معابد بزرگ آن به نیازهای معنوی مردم در گستره ای وسیع پاسخ می داده اند.
دوازده بار در شاهنامه ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفته شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد است.
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامه خود به آن اشاره نموده‌است.

جاذبه های گردشگری :

مسجد جامع گناباد

اين مسجد يكی از ۳ مسجد ايران است كه به سبك ۲ ايوانی در اوايل قرن ۷ هجری ساخته شده است. ايوان اصلی آن، ايوان قبله است. مسجد دارای ۳ شبستان در اضلاع شرق، سمت چپ ايوان جنوبی و سمت راست ايوان شمالی است كه از شبستان اخيرالذكر اكنون بعنوان مقبره استفاده می گردد. از لحاظ هنر آجرکاری (در ایوان جنوبی) و ساختمان محراب و منظره ی بدیع سقف، دارای اهمیت بسیاری است. بر اساس آثار و شواهد موجود ساختمان كنونی دارای الحاقاتی می باشد كه احتمالا در دوران ايلخانی ايجاد شده است.
مسجد جامع شامل سر در تزئينی، صحن يا ميانسرا، ايوان ها شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستوندار است. سردر ورودی ضلع شمال شرقی بنا با طاق جناغی و حاشيه ای تزيينی در پاكار طاق مزين به نقوش پرندگان در ميان گل و برگ بوده كه بر روی لايه ای از گچ ايجاد شده است. ايوان اصلی يا ايوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده كه با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس، دارای تزئيناتی آجری شامل دو قطار پيچ، نوارهای اسليمی و يك حاشيه كتيبه قرآنی به خط بنايی است كه در پايان عبارت «تسع و ستمائه ۶۰۹ هـ . ق»‌ ذكر شده است.

روستای بیدخت

روستای بیدخت که در محدوده شهرستان گناباد قرار گرفته، از نظر جاذبه‌ها طبیعی، آثار تاریخی و اماکن زیارتی حایز اهمیت بسیار است. علاوه بر طبیعت زیبای روستا، بقعه‌ای به نام «بقعه سلطانی» در آن جای دارد که مدفن چند تن از صوفیان نعمت‌الهی از جمله «ملا سلطانعلی شاه گنابادی»، عارف و مفسر بی‌مانند شیعه، صاحب و مفسر بی‌مانند شیعه، صاحب مهم‌ترین تفسیر عرفانی به نام «بیان السعاده» و «صالح علیشاه» است.
این بقعه با معماری زیبا و چشم‌نواز خود، حجره‌هایی نیز برای اقامت مسافران دارد. «مسجد جامع بیدخت» که در پایان سده دوازدهم هجری ساخته شده از دیگر آثار تاریخی روستای بیدخت است. غار بیدخت در رشته کوه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کالاری نیز در زمره جاذبه‌های طبیعی بیدخت قرار می‌گیرد. بدنه این غار از سنگ مرمر مرغوب شکل گرفته است.

روستای گیسور

روستای گیسور در ۷۲ کیلومتری شمال‌شرقی گناباد قرار دارد و آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. قدیمی‌ترین این آثار آتشکده‌ای است متعلق به دوره پیش از اسلام و معروف‌ترین اثر نیز آرامگاه «جغتین گیسور» است. این آرامگاه به یکی از خوانین یا امرای مغول اختصاص دارد و در دوره ایلخانی (سده هفتم و هشتم هجری) ساخته شده است.
چند قلعه باستانی به نام‌‌های «دختر شوراب»، «قبر پیران ویسه» و «پشن» دیگر آثار تاریخی روستای گیسور را تشکیل می‌دهند. امام‌زاده احمد با مزار بیمرغ از آثار دوره صفویه و منسوب به برادر امام رضا(ع)؛ مسجد جامع بجستان از دوره تیموری و مسجد کاخک که در دوره صفویه ساخته شده، در زمره دیگر دیدنی‌های شهرستان گنباد قرار می‌گیرن

خانه های تاریخی روستای قوژد گناباد
روستای “قوژد” در ۱۰ کیلومتری شمال گناباد واقع شده است، بافت قدیمی این روستا که مجموعه‌ای کامل از بنا‌های تاریخی با معماری بسیار زیبا را در خود جای داده یکی از بافت‌های باقی مانده در گناباد است.
بافت قدیمی روستا که یکی از طرح‌های مهم گردشگری خراسان رضوی محسوب می‌شود، هم اکنون دارای سکنه بوده و به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری انتخاب شده که مرمت برخی منازل و بنا‌های شاخص مانند مساجد آن انجام گرفته است. مشخصات و ویژگی‌های زمین و عوارض طبیعی بستر روستا در شکل‌گیری سیمای کالبدی روستا نقش عمده‌ای ایفا می‌کند که در زمره این ویژگی‌ها شکل پستی‌ها، جنس زمین و موقعیت آن نسبت به عوارض طبیعی مثل رودخانه تاثیرات بارزتری دارد.

معماری خانه های سنتی گناباد

یکی از غرفه های موزه شهر به نمایش نمایی از یکخانه سنتی در گناباد اختصاص یافته است. خانه های سنتی در گناباد وسعتی قریب به ۱۵۰تا ۳۰۰ متر مربع مساحت دارند. حیاط بخش مرکزی خانه است که اتاق ها بر اساس نیازخانواده در چهار طرف آن ساخته می شوند. این منازل دارای فضایی سرپوشیده به نامدالان یا دلونه هستند که با پیچی ورودی را به حیاط متصل می کنند. از دیگر فضاهای خانه سنتی در گناباد می توان به دو یا سه کاهدان،طویله،اتاق نشیمن زمستانی که آفتابگیر است، ایوان یا صفه که فضای سر پوشیده است و یک متر از سطح حیاط ارتفاع دارد، اتاق تابستانی که بادگیری به آن متصل شده است. انباری و آشپزخانه یا مطبخ اشاره کرد.

یخدان کوثر

این اثر معماری در حدود ۴ کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است. بطور کلی یخدان کوثر از سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی مخصوص و محل جمع‌آوری یخ‌های ابتیاع شده شکل گرفته است. دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است. که در داخل آن انباشته شده و در شب‌های سرد زمستان به یخ تبدیل می‌شد. پس از آن یخ‌ها که بیشتر بصورت لایه‌لایه بوده است به چال یا محوطه نگهداری یخ منتقل می‌شد.

موزه باستان شناسی

موزه گناباد واقع در كوی شرقی در محل مسجدجامع واقع گردیده است . شبستان شمال شرقی آن بعنوان مكان موزه تعیین شده و بصورت ستوندار با جرزهای بسیار مستحكم و قوی و طاقهای متعدد و دارای محرابی با تزئینات گچبری متعلق به دوره قاجار است . از ویژگی این موزه وجود محراب تاریخی دیگری است كه طی كاوش و پیگیریهای باستانشناسی نمایان و به نمایش گذاشته شده است این محراب نیز دارای تزیینات گچبری و كتیبه بسیار زیبا و متعلق به دوره ایلخانی است .