مقاله

گزارش هرودت از نفت و قیر خوزستان در روزگار هخامنشی تحلیل داده های فنی و تکنیکال یک فناوری بومی از یک گزارش باستانی به قلم”فرشید خدادادیان”

گزارش هرودت از نفت و قیر خوزستان در روزگار هخامنشی تحلیل داده های فنی و تکنیکال یک فناوری بومی از یک گزارش  باستانی در بیان پیشینه ی مظاهر طبیعی و رخنمون ها و همچنین توصیف کاربردهای نفت و گاز در ایران و بین النهرین باستان، در منابع و مآخذ متعددی به این کاربردها و فن آوری بومی بهره برداری از چاه های قیر و روغن در سرزمین باستانی ایران به روزگار هخامنشی و به استناد تاریخ هرودوت اشاره شده...

گزارش هرودت از نفت و قیر خوزستان در روزگار هخامنشی
تحلیل داده های فنی و تکنیکال یک فناوری بومی از یک گزارش  باستانی

در بیان پیشینه ی مظاهر طبیعی و رخنمون ها و همچنین توصیف کاربردهای نفت و گاز در ایران و بین النهرین باستان، در منابع و مآخذ متعددی به این کاربردها و فن آوری بومی بهره برداری از چاه های قیر و روغن در سرزمین باستانی ایران به روزگار هخامنشی و به استناد تاریخ هرودوت اشاره شده، اما کمتر مآخذی، نشانی دقیق و امانت دارانه ای از این منبع(تاریخ هرودوت) را ارائه نموده است.
به همین دلیل شاید مناسب باشد این رفرنس باستانی، یک بار بصورت دقیق و با نشانی کامل مطرح و بازخوانی گردد.گزارش هرودوت از وجود چشمه های نفت یا به تعبیر هرودوت؛ “چاه های قیر و نمک و روغن” در سرزمینی که امروزه بنام خوزستان می شناسیم، واجد یک گزارش کوتاه، اما بسیار مهم نیز هست.گزارشی از فناوری بومی ایرانیان برای بهره برداری از این چاه های ارزشمند، آنهم در حدود ۴۲۵سال قبل از میلاد مسیح!
چنانچه می دانیم؛ هرودوت(۴۸۴ تا ۴۲۵ق م) نویسنده و جغرافی دان یونانی بود که به عنوان اولین مورخ تاریخ در جهان شناخته می ‌شود.هرودوت در اواخر عمرش، اثر بزرگ خود در قالب تاریخ، که شامل ۹کتاب بود را منتشر کرد.مجموعه ای که ضمن پرداختن به اتفاقات و پادشاهان یونانی و جنگ های ایران و یونان، زندگی و زمانه ی چهار پادشاه ماد و هخامنشی؛ کمبوجیه، کوروش، داریوش و خشایارشاه را معرفی و توصیف کرده است.
نکته ی مرتبط با بحث گزارش از وجود رخنمون ها و همچنین فناوری بومی استخراج و بهره برداری از چاه های نفت و قیر طبیعی، در کتاب ششم از مجموعه تاریخ هرودوت با عنوان “کتاب اراتو”هست و هرودوت در گزارش سرنوشت گروهی از اسیران رومی در ایران چنین آورده است؛
؛؛…ارتریایی هایی که اسیر گرفته بودند را به شوش بردند.شاه داریوش پیش از دستگیری اینان به شدت از ایشان در خشم بود، زیرابه ناحق و بی دلیل به او جمله کرده بودند، اما وقتی آنان را بیچاره و اسیر در برابر خود دید، تنها مجازات که درباره آنان روا داشت این بود که آنها را در یکی از اراضی خودش در سی سیا به نام اردریکا که دویست و ده استاد با شوش و چهل استاد با چاه هایی که سه محصول مختلف دارند اسکان دهند.از این چاه ها؛ قیر، نمک و روغن به دست می آید و روش کار نیز چنین است؛ مایع درون چاه را به کمک نوعی تلمبه الاکلنگی که به جای سطل، نیمه یک مشک را به آن آویخته اند بیرون می کشند و در حوضچه ای می ریزند که سپس به جای دیگری سرازیر می کند که سه شکل مختلف به خود می گیرد.قیر و نمک بیرنگ سفت و منجمد می شوند و روغن که ایرانیان آنرا رادیناس rhadinace می گویند، رنگ سیاه و بوی نامطبوعی دارد.داریوش ارتریایی ها را در همین جا اسکان داد که تا زمان من هنوز در آنچا به سر می بردند و زبان قدیم خود را حفظ کرده اند؛؛(هرودوت۱۳۸۹ص۷۲۹)
منظور هرودوت از “ارترایی ها” یونانیانی است که در شهری به همین نام در جنوب یونان زندگی می کردند.اولین اشاره به ارتریا توسط هومر در کتاب”ایلیاد”هست که اریتریا را به عنوان یکی از شهرهای یونانی که کشتی ها را به جنگ تروا فرستاده بود، فهرست کرد.در قرن هشتم قبل از میلاد، ارتریا و همسایه و رقیب نزدیکش، کالکیس، هر دو شهرهای تجاری قدرتمند و پررونقی بودند.اریتریا جزایر آندروس، تنوس و سیئوس در دریای اژه را تحت کنترل داشت.آنها همچنین قلمرویی در بوئوتیا در سرزمین اصلی یونان داشتند.اریتریا نیز در استعمار یونان نقش داشت و مستعمرات پیتکوسای و کومائه را در ایتالیا به همراه کالسیس تأسیس کرد.
“اردریکا” نیز گرچه شباهت واژگانی با “اندیکا” در شمال خوزستان دارد، اما بواسطه بعد مسافتی که از شوش برایش اعلام شده، یعنی ۴۰استاد نمی تواند آنجا باشد.هر استادstad حدود ۱۷۸متر است و بدین ترتیب اردریکا باید در حدود ۳۷کیلومتری شوش باشد و با نگاهی به نقشه می تواند نزدیک اندیمشک و “دژپل” یا دزفول کنونی باشد.
اگر بپذیریم که اعداد و ارقام ارائه شده توسط هرودوت تقریبی باشد و در کنار آن به میادین نفتی با رخنمون های قدیمی همچون لب سفید و قلعه نار و رخنمون قیرآب در شمال دزفول توجه کنیم، آنگاه درخواهیم یافت که چشمه های نفت خوزستان در مناطق مختلف آن از میدان نفتون مسجدسلیمان تا قلعه نار اندیمشک گسترده بوده اند.
نکته دیگر در گزارش هرودوت، فناوری بومی است که برای استخراج و بهره برداری از نفت و قیر از چشمه های طبیعی توصیف شده است.فرازآوری نفت با تکنولوژی ساده ای که تداعی کننده تلمبه های کله اسبی امروز در صنعت نفت است، به سادگی و در عین حال؛ زیبایی توصیف شده و پس از آن تفکیک نفت و قیر و نمک از آب فرازآوری شده، بنوعی تداعی کننده ی همان فرایندی است که در تفکیک گرهای نفتی wellhead separatorsدر واحدهای عملیاتی نفت انجام می شود.
پس از تفکیک این فازهای سه گانه، کاربردهای قابل تصور برای هرکدام نیز از درمانی و پزشکی تا معماری و مذهبی و امور نظامی و کشتی سازی و صنایع دستی و… گسترده بوده اند و شواهد و نمونه های آن در منابع و مآخذ دیگر به کرات گفته شده.است.
گزارشی که هرودوت از وجود چاه ها و چشمه های نفت و قیر و همچنین فناوری بومی استخراج و فرازآوری و تفکیک و بهره برداری از آن به ما ارائه می دهند، نشانگر این نکته است که این موضوع بعنوان یک فن و بیزینس و فرایند تولیدی در این بخش از ایران هخامنشی وجود داشته و فعال بوده و استفاده از اسرای رومی بعنوان نیروی انسانی یا به تعبیر امروزه کارگران این بخش، گویای دیرینه گی آشنایی و استفاده از نفت و مشتقات نفتی، حداقل از روزگار هخامنشی تا کنون است، کما اینکه ما شواهد باستانشناسی از روزگار پیشاهخامنشی و ایلام باستانی در این زمینه نیز در اختیار داریم.
داستان ترجمه ی تاریخ و یا به تعبیر غلط مصطلح”تواریخ”هرودوت نیز خود حکایتی دیگر دارد.ترجمه ای که سند خوانده شده در بالا به لطف دسترسی به ترجمه فارسی آن ارائه شده است.
تاریخ هرودوت، ابتدا در قرن پانزدهم میلادی در اروپا از یونانی به زبان لاتین ترجمه شد.کمی بعدتر، جورج راولینسون اولین ترجمه کامل انگلیسی تاریخ هرودوت را با حاشیه‌ ها و توضیحات در چهار جلد منتشر کرد.نخستین ترجمه مختصر تاریخ هرودوت به زبان فارسی در زیر نظر اعتمادالسلطنه وزیر مطبوعات دوره ناصری در تهران به چاپ رسید و بعدتر نیز ترجمهٔ دیگری و آن نیز هم بصورت چکیده از روی نسخه ‌ای که در ایام جنگ جهانی دوم در لندن منتشر شده بود توسط وحید مازندرانی و با مقدمه عباس اقبال در سال ۱۳۲۴شمسی در تهران منتشر شد.سپس و طی سال‌های۱۳۳۸تا۱۳۴۱ دانشگاه تهران ترجمه تازه ‌ای مبتنی بر متنی فرانسوی به اهتمام هادی هدایتی در پنج جلد و تا کتاب ششم تاریخ هرودوت انتشار داد.سرانجام در سال۱۳۵۶خورشیدی هر ۹کتاب تاریخ هرودوت توسط وحید مازندرانی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ شد. در نهایت در سال۱۳۸۹ نیز مرتضی ثاقب فر تاریخ هرودوت را مقابله مجدد و ترجمه و با حواشی جدید منتشر نمود که متن استناد شده در این یادداشت از صفحه۷۲۹جلد دوم این ترجمه آورده شده است.
گزارش هرودوت از وجود نفت و قیر در خوزستان روزگار هخامنشی و فناوری بومی توصیف شده از آن گزارشی ارزشمند از پیشینه و میراث صنعتی نفت در روزگار باستان و در ایران هخامنشی است

#فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی
مولف کتاب کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی